لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراقدا، پێنج هەزار و 904 کاندید لە 38 هاوپەیمانی و 163 پارت و کاندیدی سەربەخۆ پێشڕبکێ لەسەر بەدەستهێنانی 285 کورسیی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەکەن کە زۆرترین کورسی لە بەغدایە بە 49 کورسی.
بڕیارە ڕۆژی 18ـی کانوونی یەکەم، پڕۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە 15 پارێزگای عێراق بە پارێزگای کەرکوکیشەوە بەڕێوەبچێت کە تیایدا پێنج هەزار و 904 کاندید کە چوار هەزار و 242 کاندیدیان لە ڕەگەزی نێر و هەزار و 662 لە ڕەگەزی مێینەن، پێشبڕکێ بۆ بەدەستهێنانی 285 کورسیی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەکەن کە 75 کورسی لەو ژمارەیە تایبەتە بە ئافرەتان و 10 کورسییش بۆ پێکهاتەکان تەرخانکراوە.
پارت و هاوپەیمانییەکان لەم هەڵبژاردنەدا
بۆ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان، 38 هاوپەیمانی و 163 پارت و کاندیدی سەربەخۆ، پێشبڕکێ لەسەر بەدەستهێنانی 285 کورسیی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەکەن و تیایدا 16 ملیۆن کەس مافی دەنگدانی هەیە و 17 ملیۆن کاغەزی دەنگدان چاپکراوە و ڕۆژی 18ـی ئەم مانگەش لە 48 هەزار وێستگە، پرۆسەکە بەڕێوەدەچێت کە بەسەر حەوت هەزار و 765 بنکە دابەشبووە.
دابەشبوونی کورسییەکان بەسەر پارێزگاکاندا
لە کۆی 285 کورسیی ئەنجومەنی پارێزگاکان، 75 کورسی بۆ ئافرەتان و 10 کورسییش بۆ پێکهاتەکان دیاریکراوە و ژمارەی کورسیی ئەنجومەنەکەش لە پارێزگاکان بریتین لە 49 کورسی لە پارێزگای بەغدا، 26 کورسی لە پارێزگای نەینەوا، 22 کورسی لە پارێزگای بەسڕە، هەریەک لە پارێزگاکانی بابل و زیقار 18 کورسی، هەروەها 16 کورسی لە پارێزگای ئەنبار، هاوکات 15 کورسی بۆ هەریەک لە پارێزگاکانی نەجەف، سەڵاحەددین، کەرکوک و دیالە دیاریکراوە، 14 کورسییش بۆ هەریەک لە پارێزگاکانی واست و قادسیە و 13 کورسییش بۆ پارێزگاکانی کەربەلا و میسان، هەروەها 12 کورسی بۆ پارێزگای موسەننا تەرخانکراوە.
هاوکات لەو 75 کورسییەی بۆ ئافرەتانیش دیاریکراوە، دابەشبووە بەسەر پارێزگاکانی عێراق بە شێوەیەک، 13 کورسی بۆ پارێزگای بەغدا، حەوت کورسی بۆ پارێزگای نەینەوا، شەش کورسی بۆ پارێزگای بەسرە، هەریەک لە پارێزگاکانی زیقار و بابل پێنج کورسی، هەریەک لە پارێزگاکانی ئەنبار، قادسیە، دیالە، نەجەف، سەلاحەددین، کەربەلا، کەرکوک، میسان و واست چوار کورسی، سێ کورسییش بۆ پارێزگای موسەننا.
کورسیی پێکهاتەکان
38 کاندیدی پێکهاتە جیاوازەکانیش لە پڕۆسەکە کێبڕکێ لەسەر 10 کورسیی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەکەن، بەجۆرێک 16 کاندید لە پێکھاتەی کریستیان، 13 کاندید لە پێکھاتەی کوردە فەیلییەکان، پێنج کاندید لە پێکهاتەی شەبەک و چوار کەسیش بۆ ئێزدییەکان خۆیان بەربژێرکردووە و ئەوانیش بەمشێوەیە تەرخانکراون:
سێ کورسی لە پارێزگای بەغدا بۆ فەیلی، کریستیان و سابئەی مەندایی.
سێ کورسی لە پارێزگای نەینەوا، بۆ شەبەک، کریستیان و ئێزدی.
یەک کورسی لە پارێزگای کەرکوک بۆ پێکهاتەی کریستیان.
یەک کورسی لە پارێزگای بەسڕە بۆ پێکهاتەی کریستیان.
یەک کورسی لە پارێزگای میسان بۆ سابئیە.
یەک کورسی لە پارێزگای واست بۆ فەیلییەکان.
بەپێی هەڵسەنگاندنەکان، زۆرترین ململانێی هەڵبژاردنەکە کەوتووەتە ئەو ناوچانەی کە بە ناوچە جێناکۆکەکان (سنووری ماددەی 140) ناسراوە، ململانێکانیش لە نێوان هەر سێ پێکهاتەی کورد، عەرەب و تورکمانە.
پڕۆسەکە تەنیا لە ناوخۆی عێراق بەڕێوەدەچێت و هاوکات ئەو ئاوارانەش بەشداریی پرۆسەکە دەکەن کە بەهۆی دۆخی سیاسی و ئەمنییەوە لە کەمپەکانی هەرێم نیشتەجێن و تیایدا حەوت بنکەی دەنگدان لەو کەمپانە دادەنرێت.
چاودێر و نوێنەری پارتە سیاسییەکان
بەپێی زانیارییەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، 87 چاودێری نێودەوڵەتی و زیاتر لە 33 ھەزار چاودێری ناوخۆ، زیاتر لە پێنج ھەزار بریکاری پارتە سیاسییەکان چاودێریی پرۆسەی دەنگدان لە ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەکەن.

وردەکاریی تەواو لەبارەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق

سبەینێ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی تورکیا بەڕێوە دەچیت و بەڕای چاودێرانی دۆخی ئەو وڵاتە، یەکێکە لە هەرە چارەنوسـسازترین هەڵبژاردنەکان لە مێژوی تورکیادا، قەڵەم لە شیکارییەکدا ژمارە و ئامار و ئەگەرەکانی سەرکەوتنی کاندیدەکان ئاشکرا دەکات.
سبەینێ یەک شەممە 14ی ئایاری 2023دا، كاتژمێر 8ی بەیانی دەنگدان دەستپێدەكات و دەنگدەران دەتوانن لە ماوەی 9 كاتژمێردا، دەنگبدەن و كاتژمێر 5ی ئێوارە دەنگدان كۆتایی دێت.
لە هەر 81 پارێزگاکەی تورکیا، پڕۆسەی هەڵبژاردن بەڕێوە دەچێت و 64 ملیۆن و 113 هەزار و 941 كەس مافی دەنگدانیان هەیە. لەناوخۆی وڵاتدا 60 ملیۆن و 697 هەزار و 843 كەس مافی دەنگدانیان هەیە و لە دەرەوەش 3 ملیۆن و 416 هەزار و 98 کەس كە لە كۆتایی مانگی ڕابردووەوە دەستیان بە دەنگدان كردووە.
لە ئەو ژمارەیەی لە ناوخۆی وڵاتدا مافی دەنگدانیان هەیە، 30 ملیۆن و 710 هەزاریان ژنن كە دەكاتە ڕێژەی %50.6 و، 29 ملیۆن و 988 هەزاریان پیاون کە دەکاتە %49.4.
ژمارەی ئەوانەی بۆ یەكەم جار مافی دەنگدانیان هەیە، 4 ملیۆن و 904 هەزار و 672 کەسە.
سیستمی هەڵبژاردنی توركیا بەپێی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان داڕێژراوە. بۆ نمونە پارێزگای ئیستەنبوڵ 15 ملیۆن و 840 هەزار و 900 دانیشتوی هەیە، بە ئەوەش 98 كورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. بەڵام پارێزگایەکی وەک بایبورت کە 84 هەزار و 241 دانیشتوی هەیە و پارێزگای دەرسیم کە 35 هەزار و 161 دانیشتوی هەیە، یەكی 1 نوێنەریان دەبێت لە پەرلەمان.
بەپێی یاسای هەڵبژاردن سەرۆكی بنكەكان دەتوانن بڕیاربدەن بە درێژكردنەوەی ماوەی دەنگدان، بۆ ئەوەی تەنیا ئەو دەنگدەرانەی لە ڕیزەكاندا وەستاون دەنگ بدەن.
دوای داخستنی دەرگای بنكەكان سندوقەكان لە دوای كاتژمێر ٦ی ئێوارەوە دەكرێنەوە و دەست بە جیاكردنەوەی دەنگەكان دەكرێت. دەستەی باڵای هەڵبژاردن لە كاتژمێر 6 تا 9ی ئێوارە زانیاریی لە بارەی دەنگی كاندید و پارتەكانەوە بڵاودەكاتەوە.
ئەنجامی گشتی دەنگدان هەمان شەو كاتژمێر ١٢ لە لایەن دەستەی باڵای هەڵبژاردنی توركیا ڕادەگەیەنرێت.
بەپێی دواین ڕاپرسی كە ناوەندی لێكۆڵینەوە و ڕاپرسی ئێرۆپۆڵ ئەمڕۆ بڵاویكردووەتەوە و لە نێوان 8 تا 10ی ئایار لە 28 پارێزگای گەورەی تورکیا ئەنجامیداوە و 2 هەزار و 387 دەنگدەر بەشدارییان کردووە %51.5ی بەشداربووان دەنگیان بە کەمال کڵچدار ئۆغڵو، كاندیدی هاوپەیمانی میللەت داوە و %46.2 دەنگیان بە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، كاندیدی هاوپەیمانی كۆمار داوە و %2.3 دەنگیان بە سینان ئۆغان داوە.
پێشتریش لە زۆرینەی هەرە زۆری ڕاپرسییەکاندا، کەمال کلیچدار ئۆغلو لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوە بوو.

هەموو ژمارە و ئامارەکان لەسەر هەڵبژاردنی تورکیا

حکومەتی هەرێمیی کوردستان بەردەوام باس لە ئەوە دەکات، دەیەوێت سەرچاوەکانی داهات جۆراوجۆر بکات و تەنیا پشت بە نەوت نەبەستێت. بەڵام ئەوەی لە ڕاستیدا دەیبینین ئەوەیە تەنیا پشتی بە نەوت بەستووە و کەمێکیش داهاتی ناوخۆ، کە بووەتە مایەی قورسکردنی ئەرک و بژێوی هاوڵاتییان، چونکە سەرجەم باج ڕسوماتی لەسەر خەڵکی ئاسایی کردووەتە چەند هێندە.
لەم شیکارییەدا دەزگای میدیایی قەڵەم نمونەی سەرچاوەیەک دەخاتە ڕو، کە حکومەت دەتوانێت لە بەری ئەوەی پارەی تیدا خەرج بکات، چەندین ملیاری لێ دەستبکەوێت، ئەویش خۆڵ و خاشاک یان زبڵی کۆکراوە و فڕێدراوە.
پێکهاتەکانی ئەو خۆڵ و خاشاکەی فڕێدەدرێت هەر یەکەیان و نرخی خۆیان هەیە، چونکە هەموو یان زۆرینەی هەرە زۆریان دەکرێت ڕیسایکل بکرێن. بەپێی بەدواداچونەکانی قەڵەم، تەنێک پلاستیک نرخەکەی لەنێوان 300 بۆ 350 هەزار دیناردایە. کاغەز و کارتۆن 175 بۆ 190 هەزار دینار. ئاسن، 200 بۆ 250 دۆلار. مس، لە 6 هەزار دۆلارەوە دەستپێدەکات تا 6 هەزار و 900 دۆلار. ئەلەمنیۆم یاخود فافۆن، 1000 بۆ 1200 دۆلار.
یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی حکومەت ئەوەیە تا ئێستا نازانێت ڕێژەی هەر یەکێک لە ئەو پێکهاتانە لەناو زبڵی فڕێدراوی هەرێمی کوردستاندا چەندە. ئەوەی دیارە ئەوەیە کە ڕێکخراوی ئایندە پۆ پاراستنی ژینگە بە هاوکاری دەستەی ژینگەی هەرێمی کوردستان ئاشکرایان کردوە و دەڵێن ڕێژەی پلاستیک تیایدا بریتییە لە %35.
بە پێی ئامارەکانی وەزارەتی شارەوانی حکومەتی هەرێم، ڕۆژانە نزیکەی 7 هەزار تەن، مانگانە 200 هەزار تەن خۆڵ و خاشاک لە هەرێمدا کۆدەکرێتەوە و فڕێدەدرێت. بۆیە بەلێکدانێکی ئاسایی بۆمان دەرەکەوێت بڕی پلاستیک تیایدا بریتییە لە 70 هەزار تەن. ئەگەر نێوەندی نرخەکەی وەربگرین و 325 هەزار دینار بۆ هەر تەنێک دابنێین، دەبینین ئەو پلاستیکە فڕێدراوە، بایی 22 ملیار و 750 ملیۆن دینارە.
هەر بە پێی داتاکانی وەزارەتی شارەوانی، حکومەت مانگی 10 ملیار دینار لە فڕێدانی ئەو 200 هەزار تەن زبڵەدا خەرج دەکات. واتە هەر تەنێک 50 هەزار دینار. بۆیە ئەگەر پلاستیکەکەی لێ دەربکرێت ئەوا ئەوکات 3 ملیار و 500 ملیۆن دیناری تری لە خەرجی بۆ دەگەڕێتەوە.
بە پێی زانیاری و بەدواداچونەکانی قەڵەم، زۆرن ئەو کۆمپانیایانەی داوایان لە حکومەت کردووە پلاستیکی ناو زبڵیان پێ بفرۆشێت تاوەکو کارگەی ڕیسایکلینی بۆ دابمەزرێنن. کارگەی ڕیسایکلین، بە ئەو مانایەی پلاستیکەکە بتوێننەوە و دووبارە بەرهەمی نوێی لێ دروستبکەن، نەک وەک ئەوانەی ئێستا لە هەرێمدا هەیە، تەنیا خۆڵ و خاشاکەکە وەردەگرێت و هەر بەتێکەڵی و بەبێ جیاکردنەوە دەیفرۆشنەوە یان دەیسوتێنن.
ڕۆتین و گەندەڵی و داواکردنی پشک لە ئەوانەی داوای دروستکردنی ئەو کارگانەیان کردووە و لەسەرو هەموشیانەوە گوێنەدانی حکومەت بە وڵات و ژینگە و دروستکردنی ئابورییەکی فرە سەرچاوە، وایانکردووە هیچ کام لە ئەو داوایانە نەگەنە ئەنجام و هیچ کام لە ئەو کارگانە دروستنەکرێن.
ئەگەر ئەو هۆکارانە نەمێنن و حکومەت سیستمێک دابنێت بۆ جیاکردنەوەی پلاستیک لە ماڵەکانەوە و بیفرۆشێتەوە بەو کۆمپانیایانە، ئەوا لەبری خەرجکردنی 10 ملیار دیناری مانگانە، 6 ملیار و 500 ملیۆن لە فڕێدانی زبڵدا خەرج دەکات، چونکە بڕی زبڵی فڕێدراو 70 هەزار تەن کەمتردەبێتەوە، کە هەر تەنێک 50 هەزار تێچوی فڕێدانیەتی.
لەگەڵ ئەوەشدا 22 ملیار و 750 ملیۆن دیناری لە فرۆشتنی پلاستیکەکە دەستدەکەوێت. واتە بە کۆی گشتی 26 ملیار و 250 ملیۆن دیناری مانگانە. کە دەکاتە 315 ملیار دیناری ساڵانە. ئەوە تەنیا لە پلاستیک.
ئەوەی دەمێنێتەوە دەکرێت بە چەندین شیوە سودی لێوەربگیرێت، دیارترینیان بەکارهێنانیەتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، وەک ئەوەی ئێستا کارگەکانی ڕیسایکلینی هەرێمی کوردستان دەیکەن. زبڵەکە پرێس دەکەن و دەیدەنە هەندێک لە کارگە زەبەلاحەکان، ئەوانیش دەیسوتێنن و دەیکەن بە کارەبا بۆ کارگەکەیان.
بە پێی داتاکانی وەزارەتی کارەبا، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2022دا، 565 ملیۆن و 772 هەزار و 318 دۆلاری داوە بە سوتەمەنی، بۆ بەرهەمهێنانی 3 هەزار و 500 مێگاوات کارەبا لە کاتژمێرێکدا. واتە هەموو مێگاوات/کاتژمێرێک 37.5 دۆلار خەرجیی سوتەمەنییەکەیەتی.
ئەی چی ڕودەدات ئەگەر لە بری غاز و نەوت زبڵ بکاتە سوتەمەنی؟
بە پێی ستانداردی جیهانی هەر تەنێک زبڵ بە شیوەی سوتاندن توانای بەرهەمهێنانی 500 بۆ 600 کیلۆوات کارەبای هەیە لە کاتژمێرێکدا. یان بەشیوەیەکیتر، ئەگەر ڕۆژانە 200 تەن زبڵ بسوتێندرێت ئەوا دەتواندرێت 1200 مێگاوات کارەبای لێ بەرهەم بهێندرێت بۆ هەر کاتژمێرێکی ڕۆژەکە.
ئەگەر پلاستیک لە بڕی زبڵی کۆکراوەی هەرێم لابەرین، ئەوا ڕۆژانە 4 هەزار و 550 تەن دەمێنێتەوە، واتە دەتوانرێت زیاتر لە 2 هەزار و 400 مێگاوات/کاتژمێر کارەبای لێ بەرهەم بهێندرێت.
بۆ هەر مێگاوات/کاتژمێرێک حکومەت 37.5 دۆلار دەدات سوتەمەنی. کەواتە ئەگەر زبڵەکە بسوتێنێت، ئەوا لە هەر کاتژمێرێکدا 90 هەزار دۆلار، کە دەکاتە 13 ملیۆن و 500 هەزار دینار، لە پارەی سوتەمەنی بۆ دەگەڕێتەوە. مانگانە 9 ملیار و 720 ملیۆن، ساڵانە 116 ملیار و 640 ملیۆن دینار.
بە کۆکردنەوەی لەگەڵ ئەو پارەیەی لە پلاستیک پاشەکەوت و قازانجی دەکات، دەکاتە 431 ملیار و 640 ملیۆن دینار. ئەوە بێجگە لە دروستبوونی چەندین هەلی کار و زیاتر بوونی بڕی کارەبای بەرهەمهاتوو لە هەرێمدا و لەسەرو هەموشیانەوە پاکبوونەوەی ژینگە، کە ئێستا زبڵی فڕێدراو بووەتە کێشەیەکی مەترسیدار بۆ سەر ژینگەی هەرێم و تەندروستیی هاوڵاتییان.
سودێکی تری بریتی دەبێت لە ڕێگریکردن لە چونە دەرەوەی پارە و کەمکردنەوەی هاوردە. ئەگەر ئەو کارگەی ڕیسایکلینانە دروستبکرێت، ئەوا ئەو بڕە پارە زۆرانەی بۆ هاوردەکردنی پلاستیک دەنێردرێنە دەرەوە، لە ناوخۆدا دەمێننەوە و تەرازوی هاوردە و هەناردە لەهەرێم بەرەو پارسەنگی دەبات، ئەگەر بە بڕێکی کەمیش بێت.
بە وتەی ئەندامێکی لیژنەی پیشەسازی و بازرگانی پەرلەمانی کوردستان، کۆی قەرزی بەڵێندەران لای حکومەت، بە هی وەبەرهێنان و بەگەڕخستنەوە 160 ملیار دینارە، کە بەهۆیەوە نزیکەی هەزار بەڵێندەر مایەپوچ بوون و دەیان پرۆژە لە کارخراون. ئەگەر حکومەت ئەو کارە بکات ئەوا دەتوانێت لە پارەی زبڵ، هەموو پارەکانیان بداتەوە و هەموو پرۆژە ڕاگیراوەکانیش بخاتەوە گەڕ و بگرە دەیان پرۆژەی تریش دروستبکات.
بەڵام ئایا دەیکات؟

Analysis

حکومەتی هەرێم دەتوانێت لە زبڵ سەدان ملیار دینار پەیدا و پاشەکەوت بکات

بەرزکردنەوەی بەهای دینار، سودێکی کەمی کاتی و زیان و مەترسییەکی درێژخایەن

بەکارهێنانی پلاستیک لە شیوەی شیلاکدا کە مێروی لاک دروستیدەکات دەگەڕیتەوە بۆ هەزاران ساڵ لەمەوبەر، بەڵام بە شێوەی ئێستای کە لە نەوت دەردەهێندرێت داهێنانی سەدەی بیستەمە و ساڵی 1907 لە شێوەی باغەدا دەرکەوت. دوای جەنگی جیهانی دووەمیش لەوە دەرچوو تەنیا بۆ بەکارهێنانی سەربازی بێت و لە بوارەکانیتریشدا بەکارهێندرا.
لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردوەوە تائێستا، زیاتر 8 ملیار و 300 ملیۆن تۆن پلاستیک بەرهەمهێندراوە، لەو بڕە 6 ملیار و 300 ملیۆنی فڕێدراوە.
ئەو فڕێدراوانە تا ئێستا لەگەڵماندان، لە ژێر خاکدا نێژراون، لە سەهۆڵی جەمسەرەکاندا دەدۆزرێنەوە، بوونەتە وردبینەپلاستیک و لە هەناوی ئاژەڵی قوڵترین خاڵی دەریاکاندان، لە گۆشتی ماسی و ئاژەڵ و باڵندە کێوییەکاندان، تەنانەت لە ئاوی خواردنەوەشدا و لەوانیشەوە، بۆ ناو گۆشت و هەناوی خۆمان. کار گەیشتووەتە ئەوی زاناکان، پلاستیک بە دیاریکەری چاخی جیۆلۆجی ئێستامانی دابنێن.
لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا، پلاستیک بە هەموو کونجەکانی ژیانماندا ڕۆچووە، ئەگەر چی پێچانەوە گەورەترین بەکارهێنەریەتی بەڵام پلاستیک لە باڵەخانەکانماندایە، لە هۆکارەکانی گواستنەوەماندا، لە کەلوپەلی ناو ماڵەکان، ئامێر و کەرەستەکان، تەلەفون و تەلەڤیزیۆن و ڕاخەر و جلوبەرگەکانمان و بێشومار شتیتردا. هەموو ئەوانە وا دەردەخەن، ژیانی مۆدرێن بەبێ پلاستیک مەحاڵ بێت.
بەڵام گەورەیی زیانەکانی زۆر لە سودەکانی زیاترن، با دوو نمونەی بەرچاو وەربگرین.

تەندروستی و ژینگە
نەمانی پلاستیک لەو ڕوەوە زۆر پێویستە، گۆڕینی نەوت و غاز بۆ پلاستیک چەندین گازی ژەهراوی لێدەردەچیت و هەوا پیسدەکات. ئەوانە بەدەر لە ئەو مادانەی بۆ ئامادەکردنیان تێیاندەکرێت.
دیارترین ئەو ماددانە بریتین لە فتالاتەکان و بیسفینۆڵ ئەی کە لە هەندێک جۆری مەیکەپیشدا بەکاردێن و هەردوکیان کاریگەری خراپیان لەسەر ڕژێنە کوێرەکان هەیە بەتایبەتی ڕژێنەکانی گەورەبوون و زاووزێ و بەوەش دەبنە هۆی زیاتر بوونی نەزۆکی.
زاناکانی زانکۆی نیویۆرکیش دەڵێن، ئەو ماددانە نەک تەنیا کۆئەندامی زاووزێ، بەڵکو کاریگەریی خراپیان لەسەر هەموو کۆئەندامەکانی تری وەک هەرس و دەمار و بەرگری و دڵ و خوێنیش هەیە.
ئەو مادانە کە لە پلاستیکەکەدا بەکارهاتون دەکرێت دزەبکەنە ئەو خۆراکەی پێیان پێچراوەتەوە و لەوێشەوە بۆ جەستەمان. کێشەکەش لە ئەوەدایە بەرکەوتنیان کاتی نییە و هەمیشەییە و لەنەوەیەکەوە بۆ ئەویتر دەگوێزرێتەوە، واتە ئەگەر نەنکێک بەرکەوتەبێت ئەوا کاریگەریی لەسەر کوڕەزا و کچەزاکانیشی دەبێت.

دەریا و زەریاکان
ئەو بڕە زۆرەی پلاستیک لە دەریاکاندا وادەردەخات پاککردنەوەیان مەحاڵ بێت، بەڵام زاناکانی زانکۆی تۆرنتۆی کەنەدی دەڵێن سەرئاوکەوتووەکان کێشەنین، ئەوانە بە تێپەڕێنی کات دەشۆرێنەوە کەنارەکان و لادەبرێن، کێشەکە لە قوڵایی و وردبینەپلاستیکدایە.
ئەو پلاستیکانەی ئێستا ورد بوون و لە گۆشت و ڕیخۆڵەی بونەوەرە ئاوییەکاندان، پشکنینەکان دەریانخستووە هی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوون، بۆیە ئەگەر لە ئێستاوە لە ئەوە بووەستین پلاستیک بخەینە دەریاکانەوە، ئەوا تا سی ساڵیتر دیاردەکە بەردەوامدەبێت، بەڵام بە ڕێژەی کەمتر.
بۆیە کاری لەپێشینە ئەوەیە لە فڕێدانە دەریا بووەستین و هەوڵبدەین سەرئاوکەوتووەکان پاک بکەینەوە، پێش ئەوەی وردببن. بەوجۆرە دەتوانین بگەینە ئەو ڕۆژەی هیچ ئاژەڵێکی دەریایی هەڵگری وردبینەپلاستیک نەبێت.

زیانە ژینگەییەکانی پلاستیک بە جۆرە جیاوازەکانی باغە و نایلۆنەوە وایکردووە، مرۆڤایەتی بکەوێتە جەنگەوە لە دژی و هەمیشە خەوەن بە نەهێشتنییەوە ببینێت، بەڵام ئایا ئەوە کاری کردەیە؟ ڕۆچونی پلاستیک بە ژیانماندا، دەرفەتێکی هێشتووەتەوە بۆ ڕزگار بوون لێی؟ 
با هەندێک نمونەش لەوە وەربگرین:

سێکتەری تەندروستی:
لە نەخۆشخانەکاندا پلاستیک بووەتە پێکهاتەیەکی سەرەکی، دەستکێش و سرنج و تیوب و کیسی خوێن و کانیۆلا و دەیان کەرەستەیتر لەپلاستیک دروستکراون. ئەگەر پلاستیک نەبێت، هیچ کام لەوانە نابن. بیهێنە پێش چاوت ئەگەر دەستکێش و دەمامک نەبوایە، کۆرۆنا چەند خێراتر و زیاتر تەشەنەی دەسەند؟

کشتوکاڵ و خواردن و ئاو:
ئاو و خۆراک بە هەمان شیوە لەژێر هەژمونی پلاستیکدان، چونکە بەبێ پێچانەوە، خواردن، بەتایبەتی سەوزە و میوە لەوانەیە نەگەنە دوکانەکان و لەناوبچن، یان زۆر کەمتر بەرگە بگرن و بمێننەوە، بۆیە ئەوسا دەبێت جوتیار و کڕیار و فرۆشیار، شێوازەکەیان بگۆڕن.
سەبارەت بە ئاو و شلەمەنییەکانی وەک شیر و شەربەت و بابەتەکانیتر، ئەگەر چی شوشە لە پلاستیک باشترە بۆ ژینگە و دەکرێت تا ناکۆتا ڕیسایکل بکرێتەوە، بەڵام شوشەیەکی یەک لیتری بارستاییەکەی نزیکەی 800 گرامە، لەکاتێکدا هی پلاستیک تەنیا 40 گرامە.
ئەو زیادبوونی قەبارەیەش وادەکات بارهەڵگرەکان سوتەمەنی زیاتر بەکاربهێنن لە گواستنەوەیاندا و بەوەش زیاتر ژینگە زیاتر پیسدەکەن. ئەگەر بوتڵەکانی هەڵگرتنیش بکرێن بە شوشە، ئەوا ئەو بۆری تیوبانەی بۆ پڕکردنیان بەکاردێت هەر پلاستیکن.
ئەگەر سەوزە و میوەکان نەشپێچرێنەوە و بە هەڵوەشاوەیی ببرێنە بازاڕ، بەڵام هێشتا باغەوانەکان سفرەی پلاستیکی بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی تۆوەکانیان پارێزراوبن و تنۆکێنەری پلاستیکی بەکاردەهێنن تاوەکو ئاو بەشیان بکات و بە فیڕۆی نەدەن.

پۆشاک و پێڵاو:
نەهێشتنی پلاستیک وادەکات جلوبەرگ و پێڵاویشمان بگۆڕین، ساڵی 2018 ، 62٪ی کوتاڵی بەرهەمهاتوو لە جیهاندا، دەستکردبوون و لە پیترۆکیمیاییەکان بەرهەم هێندرابوون. لە ئێستادا لۆکە 2.5٪ی زەوی کشتوکاڵیی جیهانی گرتووە، بەڵام 16٪ی دژە مێرووەکان بۆ ئەو بەکاردێن، کە دەبێتە مایەی مەترسی بۆ جوتیارەکان و سەرچاوە ئاوییەکانیش ژەهراوی دەکات، بۆیە ئەگەر پلاستیک نەمێنێت، ئەوا کێشەیەکی گەورەمان دەبێت لە ئەوەی چی بپۆشین.
هەر زوش جیهان پێڵاوی تیا نامێنێت، بەر لە دەرکەوتنی پلاستیک، زۆرینەی پێڵاو لە چەرم دروستدەکرا، بەڵام بەم ژمارە زۆرەی ئێستای مرۆڤەوە کە ساڵی 2020 پێویستی بە 20.5 ملیار جوت پێڵاوبووە، ئەوکارە نزیکە لە مەحاڵ.
بەڵام.....
بەتەواوی مەحاڵ نییە
لە ئێستاوە زیندەپلاستیکی لە ڕووەک دروستکراو لەبەردەستدایە کە هەمان خەسڵەتەکانی پلاستیکی پترۆکیمیایی هەیە وەکو قامیشی لە گەنمەشامی دروستکراو کە لەگەڵ هی پلاستیکدا جیاناکرێتەوە.
زیندەپلاستیک دەکرێت لە بەشی خورا و یان پاشماوەی ڕوەک دروستبکرێت، وەک نیشاستەی گەنمەشامی یان پاشماوەی قامیشی شەکر. 
کێشە گەورەکە ئەوەیە هێشتا زەمینە و ژێرخانی تەواومان نییە بۆی. دروستکردنی زیندەپلاستیک واتە زەویی زیاتر بۆ کشتوکاڵ و لەناوبردنی ژینگەی سروشتی، هاوکات بەکارهێنانی بەروبومە کشتوکاڵییەکان بۆ دروستکردنی، کە دەبێتە مەترسیی لەسەر ئاسایشی خۆراکی جیهان.
ئەوە بەدەر لە پێداویستییەکەی بۆ ئاو، ئەگەر بێت و بەرهەمی پلاستیکی ئێستا بگۆڕین بۆ زیندەپلاستیک ئەوا پێویستمان بە 300 بۆ 1650 ترلیۆن لیتر ئاو هەیە بۆ ئاودانی، کە دەکاتە ٪3 بۆ 18ی هەموو ئاوی شیرینی جیهان.
لەلایەکی تریشەوە کردنی ڕوەک بە پلاستیک پرۆسەیەکی سەختتر و درێژخایەنترە و وزەی زۆرتری دەوێت. ئەوەش واتە دوکەڵ و گازی هەواپیسکەری زیاتر.
بەڵام بە دامەزراندنی ژێرخانێکی جیهانیی گشتگیر دەکرێت زیندەپلاستیک ببێتە جێگرەوە. ئەو ژێرخانە لە ئەوەوە دەستپێدەکات بەرهەمهێنانی وزە بە سەرچاوی پاک بێت تاوەکو وزە پێویستەکەی ژینگە پیس نەکات.
هاوکات گۆڕان لە ژێرخانی هزری و پەروەردەیی مرۆڤدا بە ئەوەی بیر لە چۆنیەتی بەکارهێنان بکاتەوە و چیتر لە هەوڵی بەکارهێنانی کەرەستەی هەرزان و سەفەریدا نەبێت و تا دوا ڕاددە بەکارهێنانی پلاستیک کەمبکاتەوە.
ئەوکات لەو جیهانە پاکە بێ پلاستیکەدا، دەتوانین پێناسەی خۆمان بگۆڕین و
لە بەکاربەرەوە ببینە هاوڵاتی.

شیکاری.. جیهان بەبێ پلاستیک مەحاڵە؟

18 ساڵ لەمەوبەر و بەدیارییکراوی لە رۆژی 30ی کانونی دووەمی 2005 دا، ئەوەش بە ئامانجی گۆڕینی سیستەمی حکومڕانی و پێکھێنانی حکومەتێکی راگوزەر، یەکەم ھەڵبژاردنی گشتی دوای روخانی رژێمی بەعس لە عێراق ئەنجامدرا.
لە سەرجەم ھەڵبژاردنەکاندا، کە کورد و شیعە و سوننە و پێکھاتەکانی دیکە بەشداربوون، بەردەوام لایەنە شیعەکان براوەی ھەڵبژاردنەکان بوون و حکومەتیان پێکھێناوە چونکە شیعە گەورەترین پێکهاتەی عێراقە.
لە عێراق هەموو هەڵبژاردنەکان لە وادەی خۆیاندا بەڕێوە چوون جگە لە هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ساڵی 2021. بە پێی ئامارەکانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق، زۆرترین ڕێژەی بەشداریکرن لە ساڵی 2010 دا بووە کە بریتی بوو لە %62.4.
هەر بە پێی ئامارەکانی ئەوان، رێژەی دەنگدان لە ھەڵبژاردنەکاندا بریتی بووە لە:
2005 - %59. 2010 - %62.4. 2014 - %60. 2018 - %44.52. 2021 - %40.
کەمیی ڕێژەی بەشداریکردن لە دەنگدانی 2005 دا دەگەڕێتەوە بۆ بایکۆتکردنی لەلایەن سوننەکانەوە. وەک لە ئامارەکانەوە دەردەکەوێت، لە دوای ساڵی 2010 ەوە بەردەوام ڕێژەی بەشداریکردنی هاوڵاتییان لە دەنگداندا ڕوی لە کەمیی کردووە و چاودێران هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگێڕنەوە کە هیچ کام لە حکومەتە دوابەیەکەکانی عێراق سەرکەوتوو نەبوون و ئەوەش بێئومێدییەکی زۆری لای هاوڵاتییان دروستکردووە.
ئەو ئامارانەی لەسەرەوە ئاشکرا کران، ئامارە فەرمییەکانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراقە، بەڵام بە وتەی چاودێران و شارەزایانی بواری هەڵبژاردن، ڕێژەی بەشداریکردن زۆر لە ئەوە کەمترە و کۆمسیۆن بۆ شاردنەوەی شکستی هەڵبژاردنەکان ئەو ئامارانە بڵاو دەکاتەوە. لە دوایەمین هەڵبژاردنی ساڵی 2021دا زۆرێک لە کەسایەتییە سیاسی و چالاکوان و ڕێکخراوە ناحکومییەکانی چاودێریکردنی دۆخی هەڵبژاردن ڕایانگەیاند، ڕێژەی بەشداریکردن کەمتربووە لە %20.

ئەمڕۆ 18 ساڵ بەسەر یەکەم ھەڵبژاردنی گشتیی لە عێراق تێپەڕدەبێت

بڕیاری دورخستنەوەی مستەفا غالب پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق، دوای بڵاوبونەوەی ئەو راپۆرتانە درا کە باسیان لە ئەوە دەکرد، دۆلار بەقاچاخ دەبردرێتە دەرەوە.
بڕیارەکەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق، لەبارەی دورخستنەوەی مستەفا غالب پارێزگاری بانکی ناوەندیی، پرسیاری زۆری بەدوای خۆیدا ھێناوە، بە تایبەتیش کە بڕیارەکە بووە سوپرایز بۆ کەرتی بانکیی و بازاڕەکانی دراو لەو وڵاتەدا.
رۆژی دوو شەممە، ئاژانسی هەواڵیی فەرمی عێراق بڵاوی کردەوە کە محەمەد شیاع سودانی مستەفا غالب-ی لە پۆستەکەی دورخستووەتەوە، بێ ئەوەی زانیاریی زیاتر لەوبارەیەوە بخاتە ڕو.
هەروەها ئاماژەی بە ئەوەدا کە عەلی موحسین عەلاق لەلایەن سودانی لە شوێنی مستەفا غالب لە پۆستی پارێزگاری بانکی ناوەندیی "بە وەکالەت" دانراوە.
عەلی موحسین عەلاق لە ساڵی 2014ـدا، پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق بوو و لە ساڵی 2020ـدا، بووە سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگارانی سندوقی نەختینەی عەرەبی، ھەروەھا پارێزگاری عێراق لە سندوقەکە.
ئێران و دۆلار پەیوەندییان بە دوورخستنەوەی پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراقەوە هەیە؟
بڕیاری دورخستنەوەی مستەفا غالب لە پۆستەکەی، دوای ئەوە ھات، چەند رۆژێک لەمەوبەر بەرپرسانی ئەمریکا و عێراق رایگەیاندبوو کە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2022ـەوە، بانکی فیدراڵیی ئەمریکا، رێکاری زۆر توندی سەپاندووە بەسەر مامەڵە داراییەکان بە دۆلار لەلایەن بانکە بازرگانییە عێراقییەکان.
ھاوکات لە میانی ئەم ھەفتەیەدا، رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ-ی ئەمریکی لە ژمارەیەک سەرچاوەی ئەمریکی بڵاوی کردبوەوە، بڕیارەکەی بانکی فیدراڵیی، بە ئامانجی بەرگرتن لە سپیکردنەوەی پارە، دەستبەسەرداگرتنی دۆلار بە نائاسایی و گواستنەوەی بۆ ئێران و وڵاتانی دیکەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست کە لەلایەن ئەمریکاوە سزایان بەسەردا سەپێندراوە، دەرکراوە.
دوای پرۆسەی ئازادی 2003 لە لایەن ئەمریکاوە، بانکە عێراقییەکان بەجۆرێک کاریان کردووە کە رێکاری توند لە بەرامبەریان نەگیراوەتەبەر.
بەپێی داتا فەرمییەکانی عێراق، بەرلە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2022، حەواڵەکردنی دۆلار لە ئەمریکاوە بۆ عێراق، گەیشتبووە 250 ملیۆن دۆلار، بەڵام ئەو کات بانکی ناوەندیی عێراق، ھەروەھا ئەمریکا زانیاریی تەواوی لەبارەی شوێنی کۆتایی ئەو پارانە نەبوو.
عێراق ماوەی دوو دەیەیە بەدەست ناجێگیربوونی نرخی دراوی بیانی دەناڵێت، بەڵام لە میانی 5 ساڵی رابردودا، نرخی دراوی بیانی لە عێراق زیاتر روی لە ناجێگیربوون کردووە، ئەوەش وێرای ئەوەی عێراق یەکێکە لە 5 گەورەترین وڵاتانی ھەناردەکاری نەوتی خاو لە جیھاندا، بەو پێیەی رۆژانە 3 ملیۆن و 300 ھەزار بەرمیل ھەناردە دەکات.
رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ بڵاوی کردووەتەوە کە بەئامانجی دابینکردنی دۆلار بۆ عێراق، فڕۆکەکان ھەر چەند مانگ جارێک، دۆلار لە ئەمریکاوە دەگەیەننە بەغدا.
بەڵام لە بانکە تایبەتەکانی عێراقدا، هاتنی دۆلار زیاتر بە ئەلیکترۆنی دەکرێت کە ئێستا لە ھەژمارە فەرمییەکانی عێراق لە بانکی یەدەگی فیدراڵییەوە چارەسەر کراوە و داھاتی فرۆشتنی نەوت لەو ھەژمارانە دادەنرێت.
بەھۆی سزاکانی ئەمریکا و ئەوروپاوە، کەناڵەکانی ھاوردەکردنی دراوی بیانی بۆ ئێران داخراون، ئەوەش وەک ھەوڵێک بۆ زیانگەیاندن بە سستەمە دارایی و ئابورییەکانی تاران.
بەڵام ئێران بۆ چەندین جار بە ئاشکرا رایگەیاندووە کە لەبەرامبەر ھەناردەکردنی بەشێک لە نەوت و غاز و بەروبومەکانیان بۆ دەرەوە، دراوی بیانی یان زێڕ وەردەگرێت.
ھەورەھا بەھۆی سزاکانی ئەمریکاوە، کەناڵەکانی ھاتنی دراوی بیانی بۆ سووریا وشککراون کە ئەوەش بووەتە ھۆی ئەوەی دراوی ئەو وڵاتە (لیرە) بەھاکەی لەدەست بدات.
گومان دەکرێت بەشێکی زۆر لە دراوی بیانی لە عێراقەوە بگوزراێنەوە بۆ ئێران و سوریا کە ئەوەش وای کردووە بانکی فیدراڵیی ئەمریکا سزای توند بەسەر حەواڵەکردنی دۆلار بۆ عێراق بسەپێنێت.
بڕیاری دورخستنەوەی مستەفا غالب لە پۆستەکەی، بەھۆی ئەوە دراوە کە بانکی ناوەندیی نەیتوانیوە رێوشوێنی توند بە ئامانجی رێگریکرتن لە بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ دەرەوە، بگرێتەبەر.
مستەفا غالب کە کەسێکی شارەزایە لە بواری یاسادا، نەک بواری بانکیی لە ئەیلولی 2020ـدا، بووە پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق، بەر لە ئەوەش بەڕێوەبەری بەشی یاسایی بوو لە بانکی ناوەندیی.
بە بڕیاری دورخستنەوەی مستەفا غالب لە پۆستەکەی، دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی بەڕێژەی 5٪ بەرزبوەوە.
لە سەرەتای ئەم ھەفتەیەدا، دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی بەڕێژەی 10٪ دابەزینی تۆمارکرد، وێرای ئەوەی بانکی ناوەندیی رایگەیاندوو کە دۆلاری زیاتری خستووەتە بازاڕەوە.

پەیوەندیی ئێران و دۆلار بە دورخستنەوەی پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراقەوە

عێراق و هەرێمی کوردستان بە چەند قۆناغێکی جیاوازدا تێپەڕیون، ئەمەش وایکردووە چەک بکەوێتە دەست هاوڵاتییان و لە ئەنجامی خراپ بەکارهێنانیدا، ئامارەکانی کوشتن وتەقەکردن ڕوو لە هەڵکشان بکەن.
لە عێراق چەندین گروپی جۆراوجۆر هەن کە زۆرترینیان شیعە مەزهەبن و ساڵانێکی زۆرە لە دەرەوەی یاسا چەکیان لەژێر دەستدایە و بەپێی خەمڵاندنەکان، نزیکەی یەک ملیۆن پارچە چەکی بێ مۆڵەت لەدەست هاوڵاتییاندایە. ئەوەش بووەتە هۆی نیگەرانی خەڵک و حکومەت، چونکە کۆنترۆڵکردنی ئەستەمە و زۆرجاریش لە ناکۆکییەکان و شەڕی نێوان هۆز و تیرەکاندا بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەکان پەنا بۆ چەک دەبردرێت.
لە دوای ساڵی 2003 و هەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق بە بڕیای پۆل بریمەر، فەرمانڕەوای مەدەنیی ئەوکاتی ئەمریکا لە عێراق، وای کرد چەک و جبەخانەیەکی زۆر بکەوێتە دەست میلیشا و عەشایەر و گروپە چەکداری و تیرۆریستیەکان و تەنانەت هاوڵاتییانی ئاساییش. دواتریش ساڵی 2014 لە گەڵ هێرشەکانی داعش و داگیرکردنی 3 پارێزگای عێراق و بەهۆیەوە دروستبوونی حەشدی شەعبی جارێکی دیکە ژمارەیەکی زۆری چەک کەوتەوە دەست خەڵک.
بە درێژایی کابینە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق لە 2003 بەدواوە، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی چەکی بێ مۆڵەت و بنبڕکردنی ئەو دیاردەیەیانداوە، بەڵام هیچکام لە کابینەکان لەم هەوڵەدا سەرکەوتوو نەبوون، دواترینیشیان لە میانی دەستبەکاربوونی سەرۆکوەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی لە 28ی ئەیلولی 2022 دا، بەڵێنی دا کە لە ماوەی 90 رۆژدا، هەموو ئەو چەکە بێ مۆڵەتانەی لە عێراق هەن کۆی بکاتەوە، بەڵام رێک دوای 92 رۆژ و لە ئێوارەی 28ی کانونی یەکەمی 2022، شەڕێکی سەخت لەنێوان دوو تیرەی ھۆزێک لە پارێزگای میسان رویدا و بەپێی راگەیەندراوی پۆلیسی پارێزگاکە لە ئاکامی بەکارهێنانی چەکی سوک و مامناوەند، حەوت کەس لە شەڕەکەدا کوژران، بۆیە تا ئێستاش ئەم بابەتە بە کراوەیی ماوەتەوە و بەشێک لە لایەنەکانیش چاودێری بەڵێنەکەی سودانی دەکەن.

<img src="https://www.rudaw.net/s3/rudaw.net/ContentFiles/592449Image1.jpg?version=4245573" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

ئەگەرچی پرسی کۆکردنەوەی چەکی بێ مۆڵەت لە عێراق بابەتێکی گەرمە، بەڵام هەموو هەوڵەکان تا ئێستاش بێ سود بوون، چونکە ئەم هەنگاوە پێویستی بە پشتیوانی لایەنە سیاسییەکان و هۆزەکان هەیە بە تایبەت پێکهاتەی شیعە کە زۆرترین گروپی چەکداریی دەرەوەی یاسایان هەیە لە عێراق و هەریەک لە سوپای مەهدی و رێکخراوی بەدر لە دوو گەورەترین گروپە چەکدارییەکانی عێراقن، بەڵام بەشێک لەوانەی لە دەسەڵات و ناوەندی بڕیاردان، بە پاڵپشت و دەنگی هۆزەکانەوە بەرپرسیارییەتییان گرتووەتە دەست، هەر بۆیەش هەنگاونانی کردەیی لەم دۆسیەیەدا ئەستەمە و هەموو هەوڵەکان ناتوانن لە چوارچێوەی بەڵێندا ببنە کردار.
هەرێمی کوردستان هاوشێوەی عێراق لەم دیاردەیەدا بێبەش نییە، بەڵام رێژەی تاوان و شێوازی بەکارهێنانی چەک جیاوازترە و حکومەتی هەرێمی کوردستان چەند رێکارێکی نوێی گرتووەتەبەر بۆ کۆنترۆڵکردنی چەکی بێ مۆڵەت و لە ساڵی 2022 دا، هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان دەستیان بەسەر هەزار و 373 چەکی بێ مۆڵەتدا گرتووە.
هەر لە ئەو ساڵەدا یاسای ژمارە دووی چەک لە هەرێمی کوردستان لەلایەن پەرلەمانەوە دەرچوو، هەروەها ژمارەیەک بڕیاریش بە مەبەستی داماڵین و دەستبەسەرداگرتنی چەکی بێ مۆڵەت دەرچوو. دواترین هەوڵەکانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان، دەستنیشانکردنی 42 بنکە بوو لە شار و شارۆچکەکانی هەرێم بۆ تۆمارکردنی ئەو چەکە بێ مۆڵەتانەی لەدەست هاوڵاتییاندایە و ئەو هەوڵەی وەزارەتی ناوخۆش لە مانگی تەموزی ئەمساڵ کۆتایی پێ دێت و لەدوای ئەو بەروارەوە، هەر چەکێکی تۆمارنەکراو وەک چەکی یاساغ مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت.
بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی پۆلیسی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی 2022 تا کۆتایی مانگی حوزەیران، 850 چەکی بێ مۆڵەت دەستی بەسەرداگیرابوو، دواترینیشیان چەکی ئەو قوتابییەی زانکۆ بوو کە لە رۆژی 28ی حوزەیرانی 2022 هەستا بە کوشتنی دکتۆر کاوان ئیسماعیل راگری کۆلێژی یاسای زانکۆی سەڵاحەدین و دکتۆر ئیدریس عزەت حەمەخان مامۆستای کۆلێژی ئەندازیاریی زانکۆکە، کە بەهۆیەوە مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، بڕیاری داخستنی بازاڕی چەکفرۆشانی دەرکرد و تا ئێستاش ئەو بازاڕانە داخراون.

<img src="https://image.rachlaken.com/root/root/images/91212023_199687261_2491641384300189_6402403890347158374_n.jpg" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

هەر بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی پۆلیسی هەرێمی کوردستان، دوای بڕیارەکەی سەرۆکوەزیران لە سەرەتای مانگی تەموز تا کۆتایی ساڵی 2022، هێزە ئەمنییەکان لە رێگای بازگە جیاوازەکانەوە دەستیان بەسەر 523 چەکی بێ مۆڵەتدا گرتووە و بەم پێیەش لە ساڵی 2022 دا، هێزە ئەمنییەکان دەستیان بەسەر هەزار و 373 چەکی بێ مۆڵەتدا گرتووە. ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی ئامارەکانی هەمان بەڕێوەبەرایەتی لە ساڵی 2021 دا، هێزە ئەمنییەکان دەستیان بەسەر هەزار و 51 چەکی بێ مۆڵەت و لە 2020 یشدا، دەستیان بەسەر 661 چەکی بێ مۆڵەتدا گرتبوو.
وێڕای بڕیار و یاسا دوا بەیەکەکانی حکومەتی هەرێم، بەڵام دیاردەی چەکداریی هێشتا بەردەوامە و ساڵانە ڕوی لە زیاتر بوون کردووە، بە جۆرێک بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی پۆلیسی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2022 دا، 215 روداوی کوشتن و 212 حاڵەتی تەقەکردن تۆمارکراوە.
بڕیاری تۆمارکردنی چەک لەلایەن حکومەتەوە کاردانەوەی جیاوازی هەیە و هەندێک دەڵێن بەبێ وەرگرتنەوەی چەکەکان هیچ سودێکی نابێت، لە بەرامبەردا دەوترێت کە بڕیارەکە هەنگاوێکی باشە بۆ سەرژمێریکردن و زانینی ژمارەی ئەو چەکانەی لای هاوڵاتیانن و دەبێتە هەنگاوی یەکەم بۆ بنبڕکردنی تەواوی دیاردەی چەکداریی، یان لانیکەم ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردنی.

<img src="https://image.politicpress.com/2022/10/61d03612-132820211.jpg" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

Kurdistan,Analysis

چەکی بێ مۆڵەت.. قەیرانێک بۆ هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان

لەلایەک چیرۆکی خودا دەگێڕێتەوە و لەلایەک پرسیار لە بنچینەی خودا دەکات، دەیەوێت بزانێت مرۆڤ چۆن گەیشتووە بە بوونی خودا.
مۆرگان فریمان کێیە؟، چیرۆکی خودا لەگەڵ مۆرگان فیرمان باس لە چی دەکات؟، زانست و ئایین بەیەک دەگەنەوە؟
لە قەڵەمەوە وردتر لەسەر ئەم بابەتە دەدوێین.

Analysis,Videos

مۆرگان فریمان: سەرسامم  بە بوونی خودا

گەنم بابەتێکی سەرەکی خواردەمەنی دانیشتوانە و لە ڕوبەرێکی فراواندا دەچێندرێت کە هیچ بەروبومێکی تر نایگاتێ، تا ڕادەیەک کشتوکاڵی گەنم سێ یەکی ئەو ڕووبەرانەی داگیرکردوە کە بۆ دانەوێڵە تەرخان کراوە.

لەهەرێمی کوردستانیش، ساڵانە 3 ملیۆن و نیو دۆنم زەوی بە گەنم دادەچێندرێت، کە بەهۆی کەمی بارانبارین لەم چەند ساڵەی دواییدا بەرهەمی گەنم کەمیکردووە و بەشێوەیەکی گشتییش گەنم لەکوردستاندا بە شێوەیەکی بەربڵاو دەچێندرێت، بەتایبەت ئەو ناوچانەی کە ڕێژەی دابارینی ساڵانەیان، لەنێوان(٤٠٠ بۆ ٥٠٠)ملم دایە. 

بەجۆرێک لەساڵی ٢٠١٩ بڕی گەنمی بەرهەمهێنراو، زیاتر لە سێ ملیۆن تەن بووە و ئەم ڕێژەیەش بۆ ساڵی ٢٠٢٠ دابەزیوە بۆ زیاتر لەیەک ملیۆن تەن و دواتریش لە ساڵی ٢٠٢١ بۆتە سەدو بیست و شەش هەزار تەن و بۆ ئەم ساڵیش بەپێی پێشبینیەکانی وەزارەتی کشتوکاڵ، پێشبینی دەکرێت هەمان ڕێژەی ساڵی ڕابردوو بێت.

لەئێستادا کە کاتی دروێنەی گەنمە لە هەرێمی کوردستاندا و جوتیاران بەرهەمی گەنمەکانیان دەدورنەوە، بەهۆی نەبارینی بڕی پێویستی باران،
بەرهەم هێنانی گەنم و دانەوێڵە بە بەراورد بەساڵانی ڕابردوو، بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەمی کردوە.

بەجۆرێک بەپێی ژمارەی دانیشتووانی، هەرێمی كوردستان، ساڵانە پێویستی بە 750 هەزار تەن گەنم هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستەکانی و بەو پێیەش ڕەنگە بەرهەم هێنانی گەنم بۆ ئەم ساڵ، بڕی پێویستی پێداویستی دانیشتوان پڕ نەکاتەوە.

لەعێراقیشدا ساڵانە بڕی پێنج ملیۆن تەن گەنم پێویستە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستیەکانی ناوخۆ و لەو ڕێژەیەش تا ئێستا بڕی یەک ملیۆن تەن گەنم بەرهەم هاتووە. 

نەوزاد كامل" بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لە وەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێکدا باس لەوە دەکات: 

لەگەڵ وەزارەتی بازرگانی عیراق جەختیان لەوەكردووەتەوە سەرجەم بەرهەمی گەنمی جوتیاران وەردەگرن، بەنرخێكی زیاتر و بەپێی نرخی رۆژ.

جگە لەوەش رەزامەندی بۆ هاوردەكردنی سێ ملیۆن تۆن گەنم بۆ عیراق وەرگیراوە و ئەگەر بەرهەمی ناوخۆ كەمی هەبوو ئەوكات بڕی پێویست هاوردە دەكرێت و ئەو كەمییە پڕ دەكرێتەوە.


لەدوای دروستبوونی جەنگ لە نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیادا، بەشێوەیەکی گشتی نرخی گەنم و دانەوێڵەکان لە زۆرێک لەوڵاتانی جیهاندا بەرزبۆتەوە و

 وڵاتی هندستانیش کە دوەم گەورەترین
 وڵاتی بەرهەم هێنەری گەنمە لەجیهاندا، بڕیاری قەدەغکردنی هەناردەی گەنمی دەرکردوە بۆ وڵاتانی دیکە و ئەمەش بەڕێژەی لەسەدا ٦ نرخی گەنمی بەرزکردۆتەوە لە بازاڕەکانی جیهاندا.

 ھەرێمی کوردستان و عێراقیش جگە لە جەنگی نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیا، کەمی بڕی بارانی پێویست هۆکارێک بووە بۆ ئەوەی بەرهەمی گەنم بەشێوەیەکی بەرچاو کەم بکات و بۆ پڕکردنەوەی پێداویستیەکانی ناوخۆ، پشت بە بەرهەمی وڵاتانی دیکە و دراوسێ ببەستن..

ئەمساڵ کێشەی کەمیی گەنم دروستدەبێت؟

ئاژانسی ناسا، لە ٧ی ئایار، وێنەیەکی مۆزایکی گەورەی سەر هەسارەی مەریخی بڵاوکردەوە، بەجۆرێک دەتوابنرێت وێنەکە زوو بکرێتە سەر هەموو بەشەکانی و وردەکارییەکانی ببینرێت، گومان دەکرێت دەرگایەک هەبێت.
وێنەکانی ئاژانسی ناسا لە ڕێگەی گالیسکەی کریاسیتی و پێرسەڤیرەنس تۆماردەکرێن و بڵاودەکرێنەوە.
ئەم وێنەیەی مەریخیش، بە گالیسکەی کریاسیتی گیراوە و لە ناوچەیەکە ڕووبەرەکەی زۆر گەورە نییە و لە گردۆڵەتەک کە درێژی و پانیەکەی چەند دە مەترێک زیاتر نییە، بەڵام لەبەر ئەوەی وێنەکە زۆر وردە و بە ڕێزۆڵیوشنێکی زۆر گەورە تۆمار کراوە بۆیە دەتوانرێت بە وردی زووم بکرێتە سەر هەموو بەشەکانی تا ڕادەی سانتیمەتر.
بەهۆی ئەوەی کە وێنەکە زۆر زووم دەکرێت، لە ماوەی چەند ڕۆژێکی ڕابردوودا لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و کۆمەڵێک سایتی نێو تۆڕی ئینتەرنێتیش لە سەرانسەری جیهان وردەکاری بەشێکی زۆر بچووکی وێنەکە بڵاو دەکەنەوە، کە زۆر زووم کراوەتەسەری و لە شێوەی دەرگایەک دەچێت کە داتاشرابێت لەسەر شاخێک.
باس لەوەدەکەن، گوایا ناسا دەڵێت ئەمە دەرگایەکە و بەکارهێنراوە لەلایەن بوونەوەرە ئاسمانیەکانی پێشتری سەر هەسارەت مەریخ.
لێرەدا پسپۆڕان بەدوایی ڕاستییەکاندا دەگڕێن و ڕاستی ئەم گومانە دەخەنەڕوو، وەک باسی دەکەن ئەو بەشەی وێنەکە کە زووم کراوەتەسەری دەرگا نیە، ناساش هەرگیز دڵنیای نەکردووەتەوە کە دەرگایە و کونیش نیە.
تەنها پارچەیەکی بەردەکەیە لێبۆتەوە کە دیوێکی بە ڕێکی شکاوە، ڕووبەڕێکی زۆر بچووکی سەر بەردەکەشە کە زۆر زووم کراوەتەسەری، پانیەکەی تەنیا نزیکەی ٣٠ سانتیمەترە و بەرزیەکەشی تەنیا نزیکەی ٤٥ سانتیمەترە.
لەلایەکی دیکەوە، هەموو ئەو وێنانەی لەڕێگەی گالیسکەی کریاستیتی و پێرسەڤیرەس دەگیرێن زۆر وردن و مۆزایکن واتە دەتوانرێت زۆر زووم بکرێتە سەریان تا ڕادەی چەند سانتیمەترێک، بەمەش زۆربەیجار کە زووم دەکرێتە سەریان شێوە و نەخشی نامۆ دەبینرێت وەکو بەردەکانی سەر ڕووی هەسارەی زەوی.
ئەمەش نابێتە بەڵگە بۆ هەبوونی ژیان لە ئێستادا یاخود لە ڕابردوو لەسەر هەسارەی مەریخ.

بەپێی توێژینەوەکانیش، لەسەر کەندی Gale.crater و Jzero.cratorی هەسارەی مەریخ، کە هەردوو گالیسکەی کریاسیتی و پێرسەڤیرەنسی لێیە، هیچ ئاماژەیەکی بوونی ژیان نەدۆزراوەتەوە.
بەمەش تا ئێستا دڵنیانین لەوەی ژیانی سەرەتایی واتە ژیانی یەکخانەیی وەکو بەکتریاکان دروست بووبێت پێش ملیارەها ساڵ لەسەر هەسارەی مەریخ یان نا.
جگە لەوە پشکنین لەسەر هەزارەها پارچە بەرد کراوە و هیچ جۆرە بەبەردبووێک نەدۆزراوەتەوە ئاماژە بەبوونی ژیان بکات لەسەر هەسارەکە پێشتر یان ئێستا.
کەواتە تا ئێستا بەپێی توێژینەوە و پشکنینەکانی ناسا، هیچ دۆزراوەیەک یان پاشماوەیەک وەکو بەڵگەیەکی زانستی و دڵنیا نەدۆزراوەتەوە، بۆ هەبوونی ژیان یان بوونەوەری زیرەک لەسەر هەسارەی مەریخ.

نووسەر: لوقمان حەوێز

<img src="https://i0.wp.com/www.technopixel.org/wp-content/uploads/2022/05/mysterious-structure-resembling-a-cave-door-found-on-mars-0-bLNYndmX.jpeg?ssl=1" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

<img src="https://www.cnet.com/a/img/resize/6ba2d94fcd7e4efca8c39f3e3ead2200f702df56/2022/05/11/7793b2f5-8cb5-4bf1-bb14-91cbbc392e5a/26725-n-r000-3465-edr094cylasb3386-autolm2-png.jpg?auto=webp&width=940" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

ڕاستی دەربارەی دۆزینەوەی دەرگایەک لەسەر هەسارەی مەریخ

تەقینەوەی سیستمێکی غاز لە کافتریایەکی شاری سلێمانیدا ترس و دڵەڕاوکێی لای هاوڵاتیان درووستکرد، بەتایبەت لەکاتێکدا کە تەقینەوەکە بریندارێکی زۆری لێکەوتەوە و زیانێکی ماددی زۆریشی بەدوادا هات. لە (قەڵەم)ەوە، وردەکاری ڕووداوەکەی شەوی ڕابردووی سلێمانی بخوێنەرەوە:

چی ڕوویدا؟

<img src="https://scontent.fisu6-2.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/280622407_366810642158813_7104654271718281243_n.jpg?_nc_cat=111&ccb=1-6&_nc_sid=8bfeb9&_nc_eui2=AeGZz9P2_h658zjWoo0OQ9KJBmKOaapuw5wGYo5pqm7DnGDsNoiFPjd7hDOv3HEI-B3bFPNYo83sekOOXFVrA6pf&_nc_ohc=dxAp5BIPo8MAX_WbX_l&_nc_ht=scontent.fisu6-2.fna&oh=00_AT8wMgXi55CfDDP8v1K9AU--m4qHjAmBg7WNV7AisZdbqw&oe=6281F27D" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

ڕێستۆرانت و کافتریایەک لە شەقامی سەهۆڵەکەی شاری سلێمانی بەناوی (لی لی)، شەوانە گۆرانی و لایڤ موزیکی تێدایە و خەڵکانێکی زۆر سەردانی دەکەن، لێچوونی غاز لە سستمی (غازی LPG) کافێکەدا درووستدەبێت، بەوتەی بەشێک لە بریندارەکان بەر لە درووستبونی تەقینەوە، بۆنی غاز لە ڕیستۆرانتەکەدا کراوە، بەڵام لە کاتژمێر ١ی شەوی ڕابردوو، بەهۆی پەنگخواردنی غازەکە لە بەشی پشتەوەی کافتریاکە و دواتریش گەشانەوەی خەڵوزی نێرگەلەوە، ئاگر درووسبووە و گازەکە تەقیوەتەوە و و باڵەخانەکە کە لە دوو نهۆم پێکهاتووە و بە سەندویج پەناڵ درووستکراوە، بەتەواوەتی ڕووخاوە.

زیانەکان چی بوون؟

<img src="https://scontent.fisu6-2.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/280757415_366810468825497_8093937735590703340_n.jpg?_nc_cat=108&ccb=1-6&_nc_sid=8bfeb9&_nc_eui2=AeHLTZpm6Nzhv8VBEbraDDgErQ2g2az0Y06tDaDZrPRjTgVTNqSB5Cy1ubzJYgPCeU00pgbAnsRGUrkTnsAfenJu&_nc_ohc=uNWhlP1vnjIAX-ntmtJ&_nc_ht=scontent.fisu6-2.fna&oh=00_AT_Ivt9Fs5UJBLAUcJGZsNe9QKdOzwemDEcKc9n1Frvbvw&oe=628206A8" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

بەپێی ئامارەکانی بەرگری شارستانی سلێمانی، پاش زیاتر لە ١٥ کاتژمێر کارکردن لەنێو کافتریاکەدا، تواندراوە تەواوی بریندارەکانی ڕووداوەکە دەربهێندرێت، کە ژمارەیان ١٤ کەس بووە، لە هاوڵاتی کورد و عەرەب پێکهاتوون و برینی ٧ یان قورسە، بەتایبەیش ٢ هاوڵاتی زیان بەر سەریان کەوتووە، بەڵام زۆرینەی بریندارەکانی دیکە پاش ماوەیەک مانەوەیان لە نەخۆشخانە نێردراونەتەوە بۆ ماڵەوە و هیچ کەسێکیش لە ڕووداوەکەدا گیانی لەدەستنەداوە.

هەرچەندە تا ئێستا زیانە ماددیەکانی ڕووداوەکە بەتەواوەتی نەخەمڵێندراوە، بەڵام جگە لەوەی کافتریاکە بەتەواوەتی ڕووخاوە، چەند ماڵ و باڵەخانەیەکی دەوروبەری کافتریاکەش زیانی بەرکەوتووە، تەنانەت لە تەنیشتی کافتریاکە سەنتەرێکی هونەری هەیە کە ڕایانگەیاندووە بەهۆی تەقینەوەکەوە نزیکەی ٢٠ ملیۆن دینار زیانیان بەرکەوتووە و کارەکانیشیان پەکی کەوتووە.


ڕووداوەکە تا چەند مەترسیدار بووە؟

<img src="https://scontent.fisu6-2.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/280725822_366820718824472_5993882871095477196_n.jpg?_nc_cat=109&ccb=1-6&_nc_sid=8bfeb9&_nc_eui2=AeFlG__m7BAJ-zPPalvehNUPWAKLOf9fl6RYAos5_1-XpMAf3ttTecXerWjVGKxERLcpv5nNnS3XwXIXDevwS2Sp&_nc_ohc=FfnIeylnZ_8AX_2hstg&tn=I6lLj1ZX7rTbaP6i&_nc_ht=scontent.fisu6-2.fna&oh=00_AT_iL8LHfB0kuZSH7hd1pyJpUH0i1bkr1zc-b5Blq-RcUg&oe=6282B7E4" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

بەوتەی عەمید دیار ابراهیم، بەڕێوبەری بەرگری شارستانی سلێمانی، ئەم جۆرە ڕووداوانە پێویست بە دڵە ڕاوکێ ناکات، چونکە سەرجەم مەرجەکانی سەلامەتی بۆ هەموو شوێنێک دانراوە و لەلایەن لیژناکانی بەدواداچوون پشکنینی ڕۆژانەیان بۆ دەکرێت.

کێ تاوەنبارە لە ڕووداوەکە؟

<img src="https://scontent.fisu6-2.fna.fbcdn.net/v/t39.30808-6/280769378_366810732158804_2902968379276067107_n.jpg?_nc_cat=104&ccb=1-6&_nc_sid=8bfeb9&_nc_eui2=AeETw7Y93TTuS38kCOmylR3QE-6JFvqmDVIT7okW-qYNUhbZ4VABFWOJ1sZHlF6JtzT5rwI4F2PYafPSL_hONReU&_nc_ohc=zIvHGEW9mPEAX8vzzf1&_nc_ht=scontent.fisu6-2.fna&oh=00_AT96z8aDg00MEbvLt9nYACuVlJ1h-EQbqFjaiBOp8hOkgg&oe=62815EA2" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

رێکان عەزیز، وتەبێژى بەرگرى شارستانى سلێمانی، ڕایگەیاندووە کە کافتریاکە مۆڵەتی فەرمی هەیە و ڕێگەپێدانی قائیمقامیەتی سلێمانی و بەرگری شارستانیشی بۆ کراوە، سستمی غازەکەش لەلایەن کۆمپانیایەکی فەرمییەوە داندراوە و گرێبەستی (سیانەش)یان هەیە، بەڵام گوماندەکرێت هەڵە لە بەکارهێنانی سستمە غازیەکەدا هەبێت و ئەو دۆخەی درووستکردبێت، هەر بۆیە لێکۆڵینەوە لە لایەنی کەمتەرخەم لە ڕووداوەکە بەردەوامە و کەیسەکە لە بنکەی پۆلیسی ڕزگارییە لە شاری سلێمانی و ئەو کەسانەشی لە ڕووداوەکەدا زیانیان پێگەیشتووە هەر لەو بنکەیە دەتوانن سکاڵا تۆمار بکەن و دواتر دادگا پرسەکە یەکلا دەکاتەوە.