لە رۆژەکانی جەژندا خواردن و خواردنەوەکان بەبڕێکی زیاتر دەخورێن، کەسانێکی زۆر لەم چەند رۆژەدا زیادەڕەوی لە خواردنی چەوری و شیرینیدا دەکەن، کە زیانی تەندروستی دەبێت و ئەگەری هەیە گرفت لە کاری کۆئەندامی هەرسدا دروست بکات. ماڵپەڕی ئیمارات ئاماژەی بە چوار رێنمایی گرنگ کردووە کە پێویستە لە رۆژانی جەژندا پەیڕەوبکرێن بۆ پارێزگاریکردن لە تەندروستی.
 یەکەم: رێکخستنی ژەمەکان: لە یەکەم رۆژی جەژندا هەوڵبدە بگەڕێیتەوە بۆ سیستمی سێ ژەمی، بە جۆرێك ژەمی بەیانی بخورێت و لەم ژەمەدا گرنگی بە خواردنی تەندروست بدرێت، لە نیوەڕۆدا خواردنێکی دەوڵەمەند بە پرۆتین بخورێت و لە ئێوارەدا دەتواندرێت زەڵاتە یان ژەمێکی سووك بخورێت. دووەم: خواردنەوەی شلەمەنی: شلەمەنی زیاتر بخورێتەوە بەتایبەت ئاو، بەجۆرێك لە رۆژێکدا نزیکی سێ لیتر ئاو بخورێتەوە و ئەم بڕە ئاوەش دابەشبکرێت بەسەر 12 کوپ ئاو و بەدرێژایی رۆژەکە تا کاتی خەوتن بخورێتەوە. سێیەم: کەم خواردنی شیرینی: زیادەڕۆیی نەکردن لە خواردنی شیرینییەکان چونکە چەور و پڕ شەکرن، باشتر وایە لە هەر رۆژێکی جەژندا و لە کاتی جیاوازدا دوو یان سێ پارچە شیرینی بخورێت. چوارەم: دووربکەوەرەوە لە هەندێك خواردنەوە: دووربکەوەرەوە لە خواردنەوە گازیی و پڕ شەکرەکان، لە هەمان کاتدا بە گەدەی بەتاڵ قاوە و چای نەعنا مەخۆنەوە چونکە ترشەڵۆکی گەدە زیاد دەکەن و دەبنە هۆی تووشبوون بە دڵەکزە.

چوار رێنمایی تەندروستی تایبەت بە رۆژانی جەژن

تەندروستی سلێمانی، ڕێنمایی خۆپارێزی و قوربانیکردنێکی تەندروستی لە نەخۆشی تای خوێنبەربوون بڵاوکردەوە.
تەندروستی سلێمانی، لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بۆ دووربوون لە نەخۆشی تای خوێنبەربوون، پێویستە لە كاتی سەربڕینی ئاژەڵ بۆ قوربانیكردن، ئەم ڕێنماییە زانستیانە جێبەجێ بكرێت:-
1- سەربڕینی ئاژەڵ پێویستە لەناو ئەو سەربڕینخانانەدابێت كە ڕێگە پێدراون و پزیشكی ڤێنتەرنەی سەرپەرشتی دەكات.
2- لە كاتی سەربڕینی ئاژەڵ و كەوڵكردن یان پارچە پارچەكردنی گۆشتەكەی جل و بەرگی خۆپارێزی وەك (دەستكێش، جزمە، سەدریەی پلاستیك، ماسكی دەمووچاو) بەكاربهێنرێت.
3- نابێت خانەوادە یان خەڵك كۆببنەوە لە چواردەوری قەساب و نابێت هاوكاری بكەن لە كاتی سەربڕینی ئاژەڵ و پارچە پارچە كردنی گۆشتەكەی.
4- بەبێ دەستكێش مامەڵەكردن لەگەڵ جەستەی ئاژەڵی سەربڕاو مەكە و دوای پۆشینی دەستكێش و كەلوپەلی خۆپارێزی گۆشتەكە پارچە پارچە بكە.
5- لابردنی پاشماوەی ئاژەڵە سەربڕاوەكان و دانانی كیسی داخراو فڕێدانی بۆ شوێنی تایبەت.
6- بەكارهێنانی چەقۆ و تەختەی پارچە پارچەكردنی تایبەت بە گۆشت و شتن و پاكژكردنەوەی تەختە و چەقۆكان دوای بەكارهێنانیان. 
7- پاككردنەوەی ئەو شوێنەی ئاژەڵەكەی لێ سەردەبڕێت و بە تایبەت ئەو شوێنانەی خوێنی لێیە بە ماددەی كلۆریینی ڕوونكراوە.
8- باشتر وایە گۆشت ماوەی 12 بۆ 24 كاتژمێر لەناو ساردكەرەوە هەڵبگیرێت پاشان بەكاربهێنریت، بەڵام گۆشتی كوڵاو هیچ كێشەی نییە و سەلامەتە و نابێتە هۆی توشبوون بە تای خوێنبەربوون.
9- ئەگەر ئاژەڵ گەنەی هەبوو باشتر وایە نەكڕێت یان سەری نەبڕێت بۆ دوربوون لە نەخۆشی تای خوێنبەربوون، چونكە نەخۆشیەكە دەگوازرێتەوە.

تەندروستی سلێمانی ڕێنمایی سەربڕینی ئاژەڵ بۆ قوربانیكردن ئاشکرادەکات

وەزارەتی بازرگانی تورکیا، رایگەیاند، فرۆشتنی شیری دایک و بەکارهێنانی وەک کاڵایەکی بازرگانی قەدەغەیە و هەر کەس ئەو کارە بکات سزا دەدرێت.
وەزارەتی بازرگانی تورکیا، لە راگەیەندراوێکدا رایگەیاند: "شیری دایک گرنگیی زۆری بۆ گەشەکردنی تەندروستانەی کۆرپە هەیە و جێگرەوەی نییە و پێدانی شیرێک کە دڵنیایی لەسەر کوالێتییەکەی نییە، مەترسیی گەورە لەسەر تەندروستیی کۆرپە دروست دەکات".
هەر لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، لە تورکیا و باکووری کوردستان، فرۆشتنی شیری دایک، لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بووەتە دیاردە.
ئەوەشی خستەڕوو، "لەم دواییانەدا وەزارەتەکەمان سکاڵا و زانیاریی جۆراوجۆری پێگەیشتووە، کە کەسانێک هەوڵدەدەن شیری دایک بکەنە کاڵایەکی بازرگانی و بیفرۆشن و ئەو کارەش لە ڕێگەی پلاتفۆرمە جیاوازەکان، بە تایبەتییش فەیسبووک و ئینستاگرام ئەنجام دەدەن".
وەزارەتەکە ئاشکراشیکرد، حکومەتی تورکیا، سزای پێبژاردنی 684 هەزار و 214 لیرە (نزیکەی 17 هەزار و 500 دۆلار)ـی بۆ ئەو کەسانە دیاریکردووە، کە شیری دایک دەفرۆشن یان ریکلامی بۆ دەکەن.

فرۆشتنی شیری دایک قەدەغە دەکرێت

چا یەکێکە لە خواردنەوە تایبەتەکان کە زۆرکەس ئارەزووی دەکەن، هەروەها چەندین سوودی تەندروستی هەیە، لەوانە دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسێنەرەکان کە رێگری لە تووشبوون بە نەخۆشیی دەکات. بەپێی بابەتێکی ماڵپەڕی "times now" ، رۆژانە خواردنەوەی کوپێک چا لە جەڵتەی مێشک و جەڵتەی دڵ دەتپارێزێت و سوڕی خوێن باشتر دەکات، بەڵام دووبارە گەرمکردنەوەی چا کاریگەری نەرێنی لەسەر جەستە دروست دەکات. دووبارە گەرمکردنەوەی چا یان کوڵاندنی دوای ماوەیەکی دیاریکراو رەنگە خواردنەوەکە لە تام و تایبەتمەندییە خۆراکییەکانی و تەنانەت بۆنەکەشی بێبەش بکات، ئەگەر چایەکە زیاتر لە چوار کاتژمێر هەڵگیرابێت، باش نییە دووبارە گەرم بکرێتەوە چونکە دەبێتە هۆی تێکچوونی گەددە، سکچوون، گرژبوونی گەددە و کێشەی دیکەی هەرس. هەروەها دووبارە گەرمکردنەوەی چا چڕیی تانینەکان زیاد دەکات، پێکهاتە کیمیاییەکان کە بە پرۆتین و سێلولۆز و نیشاستە و کانزاکانەوە دەبەسترێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی تامی چایەکە تاڵتر بێت. هەرچەندە تانینەکان زیانیان نییە، بەڵام زیادەڕەویی لە خواردنی ڕەنگە کاریگەری لەسەر هەڵمژینی هەندێک لە ماددە خۆراکییەکان هەبێت، وەک ئاسن.

مەترسییەکانی دووبارە گەرمکردنەوەی چا بۆ تەندروستی چین؟

چا خواردنەوەیەکی باوی جیهانییە کە لە ڕووەکی Camellia sinensis دروستدەکرێت، بە دووەم خواردنەوە دادەندرێت، کە زۆرترین خەڵک بیخواتەوە لە جیهاندا دوای ئاو، ڕۆژی 21ـی ئایاری هەموو ساڵێک بە ڕۆژی جیهانیی چا دیاریکراوە.
بۆچوونەکان بۆ سەرەتا و بنەڕەتی چا خواردنەوە جیاوازن، زۆرینە پێیانوایە خواردنەوەی چا یەکەمجار لە باکووری ڕۆژهەڵاتی هیندستان و باکوری میانمار و باشووری ڕۆژئاوای چین دەستیپێکردبێت، هەرچەندە شوێنی ئەو ڕووەکەی چای لێ بەرهەمدەهێنرێت بۆ یەکەمجار نادیارە، بەڵام بەڵگە هەیە کە لە چین پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر دەستی بە خواردنەوەی کردووە.

سودە تەندروستییەکانی خواردنەوەی چا :-

1- لەبەر هەبوونی "Flavonoids" چای ڕەش بەسودە بۆ تەندروستی دڵ.
2- خواردنەوەی بڕێکی ڕێک وپێکی چا دەبێتە هۆی دابەزینی چەوری LDL کە بە چەوری خراپ ناسراوە.
3- دەبێتە هۆی دابەزینی فشاری خوێن.
4- دەبێتە هۆی دابەزینی شەکرەی خوێن.
5- دژی خانە شێرپەنجەییەکان کاردەکات.
6- دژە هەوکردنە و یارمەتی بەرگری لەش دەدات.

ئەمڕۆ ڕۆژی جیهانی چا'یە

ڕێواس ئەو سەوزە خۆڕسکەی لە جیهان بە گشتی و کوردستان بەتایبەت خواستێکی تایبەتی لەسەرە.
لە ڕووی زانستییەوە چەندین توێژینەوەی لەسەر ئەنجامدراوە، هەر لە سەردەمی کۆنیشیەوە ئەم بەرهەمە لە وڵاتی چین، وەک دەرمان و چارەسەری پزیشکی سودی لێوەرگیراوە. لە ڕووی پێکهاتەوە، ڕێواس دەوڵەمەندە بە ڤیتامینەکانی (A ،B ،C) و هەروەها بڕێکی زۆر لە ماددە ڕێشاڵییەکان، پۆتاسیۆم، سۆدیۆم و کالسیۆمی تێدایە.

سوود و گرنگی خواردنی ڕێواس لە ڕووی زانستییەوە :-

1. سوودی بۆ کۆئەندامی هەرس هەیە، بەجۆرێک کە لە ڕێگەی ڕێکخستەنەوەی دەردانی ڕژێنەکان ئەندامەکانی بەهێز دەکات و کرمی ناو گەدە و ڕیخۆڵەکان لەناودەبات، دەبێتە هۆی شکانی ئازاری گەدە، هەروەها جەستە لە ژەهر و ماددە زیانبەخشەکان پاک دەکاتەوە.

2. بڕێکی زۆر کالسیۆمێکی تێدایە، ئەوەش یارمەتی بەهێزبوونی ئێسک دەدات و ئازاریان دەشکێنێت، هەروەها سوودی هەیە بۆ ماسولکەکان و یارمەتیدەرە بۆ دابەزینی چەوری خوێن.

3-یارمەتی درەنگ دەرکەوتنی نیشانەکانی پیری دەدات، لە ڕێگەی شاردنەوەی پەڵە و زیپکەکانی ڕوخسارەوە، پێست جوانتر و درەوشاوەتر دەردەخات.

4- لە ڕێگەی کەمکردنەوەی هەوکردنەوە، سوودی تایبەتی بۆ جگەر هەیە، دژی چالاکی خانە شێرچەنجەییەکانە و ڕێگری دەکات لە ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی‌ و گرفتەکانی کۆئەندامی هەناسەدان.

هەروەها پزیشكان هۆشداری دەدەن، كە نابێت توێكڵی ڕێواس بخورێت، چونکە ژەهراوەیە، بۆیە لەكاتی خواردنیدا پێویستە زۆر بەجوانی پاك بكرێتەوە و ئینجا بخورێت.

ئەم سوودە تەندروستییانەی خواردنی ڕێواس دەزانی؟

بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سلێمانی بڕیاریدا نەشتەرگەری لابردنی چەوی ورگ و دابەزاندنی كێش لەهەموو نەخۆشخانەکان ڕابگیرێت.

بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی لە نووسراوێکدا ڕایگەیاند،(د.صباح نصرالدین )بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سلێمانی بڕیاریدا بە ڕاگرتنی هەموو جۆرەكانی نەشتەرگەری لابردنی چەوری ورگ و نەشتەرگەری تایبەت بەدابەزاندنی كێش لەهەموو نەخۆشخانە حكومی و نەخۆشخانەكانی كەرتی تایبەت بۆ ماوەیەكی كاتی تاوەكو بە هەماهەنگی سەندیكای پزیشكانی كوردستان و كۆمەڵە پزشیكیەكان ڕێنمایی نوێی تایبەت بەو جۆرە نەشتەرگەرییانە دەردەكرێن.

هاوکات، لە نوسراوێكی بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سلێمانی ئاگاداری هەموو نەخۆشخانەكانی كەرتی تایبەتی كردەوە هەموو جۆرەكانی نەشتەرگەری تایبەت بە دابەزاندنی كێش و لابردنی چەوری بوەستێنن لەپێناو بەرژەوەندی گشتی تاوەكو بەنووسراوێكی تر ئاگاداریان دەكەنەوە، بەپێچەوانەوە ڕێكاری یاسایی بەرامبەر سەرپێچیكار دەگیرێتەبەر.

نەشتەرگەری دابەزاندنی کێش ڕاگیرا

چواله‌ی سه‌وز، یه‌کێکه‌ له‌ به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌کییه‌کانی سه‌ره‌تای وه‌رزی به‌هار که‌ تام و چێژێکی تایبه‌تی خۆی هه‌یه لای هاوڵاتییان بە گشتی و خەڵکی کوردستان بە تایبەتی هەیە.
هاوکات، به‌ جۆرێک له‌ خۆراکه‌ به‌سووده‌کان داده‌نرێت بۆ ته‌ندروستی مرۆڤ، ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ چه‌ورییه‌ تاکه‌ سوود به‌خشه‌کان و ماده‌ی دژه‌ئۆکسان و ڤیتامینه‌کانی وه‌ک (A ،B B6 ،E ،K ،C ) له‌گه‌ڵ کانزه‌کان وه‌ک سۆدیۆم، پۆتاسێوم، فسفۆڕ، ئاسن، کالسیۆم، پۆتاسیۆم، مه‌گنسیۆم، مه‌نگه‌نیز، سلنیۆم، زینک، ڕیشاڵ، ئاو و کاربۆهیدرات.
کامه‌ران ڕەسوڵ ژاژڵه‌یی، پسپۆڕی زانستی خۆراک گرنگترین سووده‌کانی چواله‌ی سه‌وزی خستووەتەڕوو، کە بریتین لە:-

1. پاراستنی کێشی له‌ش و ڕێگه‌گرتن له‌ قه‌ڵه‌ویی و یارمه‌تی دابه‌زینی کێش ده‌دات له‌ کاتی ڕێجیمدا.
2. یارمه‌تی دابه‌زینی کۆلیستڕۆڵی خراپ دەدات له‌ خوێندا به‌ ڕێژه‌ی %12.
3. یارمه‌تی کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شه‌کره‌ له‌ خوێندا و ڕێگه‌گرتن له‌ تووشبوون به‌ نه‌خۆشی شه‌کره‌.
4. خۆپاراستن له‌ جه‌ڵته‌ی دڵ و مێشک و نه‌خۆشی ته‌سکبوونه‌وه‌ی خوێنبه‌ره‌کان.
5. پارێزگاری له‌ ته‌ندروستی دڵ و مێشک و به‌هێزکردنیان دەکات.
6. ڕێگری دەکات له‌ دروستبوونی به‌ردی زراو له‌گه‌ڵ یارمه‌تیدانی پاکبوونه‌وه‌ی جگه‌ر و له‌ش له‌ ماده‌ ژه‌هراوییه‌کان.
7. خۆپاراستن له‌ نه‌خۆشی نه‌رم بوونه‌وه‌ی ئێسک و چه‌ندین جۆری شێرپه‌نجه‌.
8. نه‌هێشتنی قه‌بزی و هه‌ندێ میکرۆبی ناو کۆئه‌ندامی میز و میزه‌ڕۆ.
9. ڕێگریدەکات له‌ نه‌خۆشی ئه‌لزه‌هایمه‌ر و به‌هێزکردنی یاده‌وه‌ری.
10. به‌هێزکردنی مووه‌کانی قژ و پاراستن له‌ سپی بوون و هه‌ڵوه‌رینی قژ.
11. پاراستنی ته‌ندروستی پێست و گه‌شبوونه‌وه‌ی و نه‌هێشتنی چرچولۆچ و خاڵ و زیپکه‌ و سیسی ده‌م و چاو.
*بۆ وەرگرتنی سوودەکان، باشتره‌ ڕۆژانه‌ نزیکه‌ی (30 ــ 35 ده‌نکی لێبخورێت له‌ نێوان ژه‌مه‌کان.

زیانه‌کانی زۆر خواردنی چواله‌:-

1. زیادکردنی کاریگه‌ری لاوه‌کی هه‌ندێ ده‌رمانی زه‌خت و دڵه‌کزێ و ده‌رمانی دژه‌مه‌ینی خوێن.
2. هه‌ست کردن به‌ ته‌مه‌ڵی.
3. ئاوسانی سک و زیادکردنی غازات.

سوودە تەندروستییەکانی خواردنی چواله‌ دەزانی؟

دەوترێت خواردنی ماست و ماسی پێکەوە زیانی تەندروستی دەبێت، بەڵام شارەزایانی بواری تەندروستی ڕایدەگەیەنن کە ڕاست نییە و بەپێچەوانەوە سووی تەندروستی زۆری هەیە.
ماست دەوڵەمەندە بە پرۆتین و ماددەی کالسیۆم و سودی تەندروستی بۆ ئێسک و ددانەکان هەیە هەروەها لە سوودەکانی ماسی، نەخۆشییەکانی دڵ کەمدەکاتەوە و هەوکردنی جومگەکان چارەسەر دەکات و کۆلیستڕۆڵ دادەبەزێت.
"دلێر ڕەزا عەبدولکەریم" پسپۆڕی نه‌خۆشییه‌كانی پێست، ئاشکرایکردووە، ده‌وترێت خواردنی ماست و ماسی ئەگەر بەیەکەوە بخورێن، گوایە مرۆڤ تووشی نه‌خۆشی به‌ڵه‌ك یپێست ده‌كات، ئه‌مه‌ بۆچوونێكی هه‌ڵه‌ و زانیارییه‌كی نادروسته‌، بەپێچەوانەوە چەندین سوودی تەندروستی ھەیە.
وتیشی، بەپێی لێکۆڵینەوە نوێیەکان لە ئەنجامی کارلێکی پڕۆتینەکانی ماسی و ماست ڕەنگە بەشێکی کەم لە مرۆڤ تووشی ھەستیاری پێست بکات، بەڵام بە ماوەیەکی کەم و کاریگەرییەکی ئه‌وتۆی نابێت.
لە درێژەی قسەکانیدا پسۆڕەکە ئاماژەی بەوەداوە، ماست دەوڵەمەندە بە ماددەی کالسیۆم کە گرنگە بۆ تەندروستی مرۆڤ بەتایبەتی بۆ ئێسک و ددانەکان، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەیەکی باش لە پرۆتینەکانی تێدایە، ماسوولکەی جەستەش بەھێز دەکات، ھەروەھا ئەو بەکتریا بەسوودەی کە لەناو ماست بوونی ھەیە یارمەتی ھەرسکردنی خۆراک دەدات.
کاتێکیش ماست لەگەڵ ماسی دەخورێت بەھۆی ئەوەی سەرچاوەیەکە بۆ دەستکەوتنی کانزاکانی کالیسیۆم و فۆسفۆر و یۆد، سودەکانی بۆ تەندروستی ئێسک و ددانەکان دوو ھێندە دەبنەوە، لەگەڵ ئەوەی "ئۆمێگا سێ" کە لەناو ماسی بوونی ھەیە توانای لەناوبردنی چەوری زیان بەخشی دەبێت، ھەر بۆیە ئەو کەسانەی کە ئارەزوو دەکەن کێشی جەستەیان کەمبکەنەوە یان خۆراکێکی تەندروست بخۆن دەتوانن سوود لە خواردنی ماسی و ماست بەیەکەوە وەربگرن.

خواردنی ماست و ماسی بەیەکەوە زیانی تەندروستی هەیە؟

ئەو ژنەی لە کۆتایی ساڵی ڕابردوودا گورچیلەی بەرازی بۆ چێندرا، دۆخی تەندروستی تێكچوو و پزیشکەکانیش دەڵێن، جەستەی گورچیلەکەی ڕەتکردووەتەوە.
تۆوانا لونی، ژنێکی تەمەن 50 ساڵانی ئەمریکییە، ماوەی 25 ساڵە بەدەست نەخۆشی لەکارکەوتنی گورچیلە دەیناڵاند، سەرەتا لە ساڵی 1999 جارێک دایکی گورچیلەیەکی خۆی پێبەخشی، دواتر دوای هەشت ساڵ ئەو گورچیلەیەی لەکارکەوت و لەو ماوەیە بەدواوە نەتوانرا هیچ گورچیلەیەکی گونجاویان دەستبکەوێت بۆی بچێننەوە.
لە کۆتایی ساڵی ڕابردوو، پزیشکان بڕیاریاندا گورچیلەی بەراز بۆ لونی بچێنن، دوای ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەکە سەرکەوتنی پرۆسەکەیان ڕاگەیاند.
دوای چەند مانگێک لونی نەخۆشخانەی جێهێشت و ڕایگەیاند، ئەو گورچیلەیە توانییویەتی ژیانێکی نوێی پێببەخشێت، بەڵام خۆشییەکەى بەردەوام نەبوو و، پزیشکەکان ڕەتکردنەوەی گورچیلەکە لەلایەن جەستەی نەخۆشەکەوە ڕاگەیاند.
بڕیارە جارێکی دیکە و دوای دەستکەوتنی گورچیلەیەکی گونجاو، گورچیلەی مرۆڤێک لەبری بەراز بۆ تۆوانا لونی بچێنرێت.

ئەو ژنەی بە گورچیلەی بەرازەوە دەژیا دۆخی تەندروستی تێکچوو 

ئۆتیزم وشه‌یه‌كی یۆنانییه‌، بەواتای‌ دابڕان و گۆشه‌گیری دێت و نەخۆشی ئۆتیزم بریتییه‌ له‌ تێكچوونێكی ئاڵۆزی گه‌شه‌ له‌ ئه‌نجامی تێكچوونی فه‌رمانه‌كانی مێشك و ده‌مار كه‌ له‌سێ ساڵی یه‌كه‌می ته‌مه‌نی منداڵیدا ڕووده‌دات.
پسپۆڕان ئاماژە بەوەدەکەن، ئۆتیزم، حاڵه‌تی ڕوودانی پشێوییه‌ له‌ گه‌شه‌كردنی خانه‌كانی مێشكدا و ده‌بێته‌ هۆی تێكچوونی كار و فه‌رمانه‌كانی مێشك، واته‌ سه‌رجه‌م به‌شه‌كانی مێشك له‌یه‌ك كاتداو به‌یه‌كه‌وه‌ كارناكه‌ن، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری توند ده‌خاته‌ سه‌ر په‌یوه‌ندیی زاره‌كی (قسه‌كردن) و نازاره‌كی (ئیشاره‌ت) و تێكه‌ڵاوبوونی كۆمه‌ڵایه‌تی و فێركردن و هه‌ڵسوكه‌وت، به‌وهۆیه‌شه‌وه‌ زۆرینه‌ی تووشبووانی نه‌خۆشی ئۆتیزم ناتوانن په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ چوارده‌وریان ببه‌ستن. 
ئەوەش ئاشکرا دەکەن، ڕێژه‌ی توشبوون نزیكه‌ی ( 3\4 ) له‌ (10000) منداڵدایه‌ و له‌ نێریه‌ندا به‌ڕێژه‌ی 3/1 زیاترە له‌ مێینه‌.
نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان، ڕۆژی 2ــی نیسانی دیاریکردووە بە ڕۆژی جیهانی هۆشیاری‌ له‌ باره‌ی نەخۆشی ئۆتیزم و هه‌موو ساڵێك له‌م ڕۆژه‌دا یاد ده‌كرێته‌وه‌.

نەخۆشی ئۆتیزم چییە؟ 

خورما میوەیەکی بەردین، واتە تۆوێکی هەیە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی زۆر دوور.
ئێمەی مرۆڤ لە میزۆپۆتامیا، بەخێرایی لە سیحری سوودە تەندروستییەکانی خورما فێربووین، لەو کاتەوە ئەم میوە خۆراکییە لە ناوچەکەدا (عێراق، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باکووری ئەفریقا) جێی بایەخی ماوەتەوە.
ئەمڕۆ میسر گەورەترین بەرهەمهێنەری خورمایە و نزیکەی هەموو وڵاتێکی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پلەی دووەمدایە. تایبەتمەندی خورما بۆ تەندروستی و دوورکەوتنەوە لە هەموو جۆرەکانی شێرپەنجە و تەندروستی پێست و زیادکردنی وزە سەلمێنراوە.
لە جیهانیدا، هەموو شتێک لە ڕێگەی پەیوەندییەوە بەیەکەوە گرێدراوە، دەستڕاگەیشتن بە میوەیەکی وەک خورماش لەبەردەستی هەموو کەسێکدایە. میوەیەک کە وەک ژەمێکی تەواو کاردەکات.
سوودە تەندروستییەکانی خورما:
1-	خورما دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ
وەرگرتنی ڕیشاڵی پێویست بۆ جەستەیەکی تەندروست زۆر گرنگە. 100 گرام خورما 7 گرام ڕیشاڵی تێدایە. بۆیە یەکێکە لە باشترین ڕێگاکان بۆ زیادکردنی وەرگرتنی ڕیشاڵ لە خۆراکی ڕۆژانەدا.
ڕیشاڵەکان هەرسکردن خاو دەکەنەوە و دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی شەکر لە خوێندا زۆر بەرز نەبێتەوە دوای خواردن. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، خورماکان ڕێژەی گلایسیمیک (GI)ی کەمیان هەیە. ئیندێکسی گلایسیمیک ڕێژەی بەرزبوونەوەی شەکری خوێن دەپێوێت دوای خواردنی خۆراکێکی دیاریکراو.

2-	خورما دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسانی دژە نەخۆشی
خورما چەندین مادەی دژە ئۆکسانی تێدایە کە سوودێکی زۆری هەیە بۆ تەندروستی لەش و ڕێگری لە ڕوودانی نەخۆشی دەکات. دژە ئۆکسێنەرەکان خانەکان لە ڕادیکاڵە ئازادەکان دەپارێزن، کە بریتین لە مۆلیکولە ناجێگیرەکان کە مۆلیکولەکانی تر ناسەقامگیر دەکەن و لەوانەیە کاردانەوەی زیانبەخش لە جەستەدا دروست بکەن و ببنە هۆی نەخۆشی. خورما زۆرترین ڕێژەی دژە ئۆکسانی تێدایە.

3-	خورما تەندروستی مێشک دەپارێزێت
خواردنی خورما یارمەتی باشترکردنی کارکردنی مێشک دەدات. توێژینەوە تاقیگەییەکان دەریانخستووە، کە خورما سوودبەخشە بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی هەوکردن وەک ئینتەرلوکین (IL-6) لە مێشکدا.
ئاستی بەرزی IL-6 پەیوەندی بە مەترسی زیاتری تووشبوون بە نەخۆشییە دەمارییەکانی وەک ئەلزەهایمەرەوە هەیە. سەرەڕای ئەوەش، توێژینەوەکانی تر، لەنێویاندا توێژینەوە لەسەر ئاژەڵان، دەریانخستووە کە خورما سوودبەخشە لە کەمکردنەوەی چالاکیی پڕۆتینەکانی ئامیلۆید بێتا کە دەتوانن پلاکی مێشک دروست بکەن.
کاتێک پلاکی مێشک لە مێشکدا کۆدەبێتەوە، لەوانەیە پەیوەندی نێوان خانەکانی مێشک تێکبدات و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی مردنی خانەکانی مێشک و نەخۆشی ئەلزەهایمەر.
تایبەتمەندی پۆتانسێلی بەرزکردنەوەی مێشک لەڕێگەی خورما دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕۆکی دژە ئۆکسێنەر کە ناسراوە بە کەمکردنەوەی هەوکردن، لەنێویاندا فلاڤۆنۆیدەکان.
4-	خورما شیرینیەیەکی سروشتییە
خورما سەرچاوەی فرۆکتۆزە کە شەکرێکی سروشتییە و لە میوەدا هەیە. بەهۆی ئەمەوە خورما زۆر شیرینە، خورما بەدیلێکی زۆر باشە بۆ شەکری سپی بەهۆی ئەو ماددە خۆراکی و ڕیشاڵ و دژە ئۆکسێنەرانەی کە هەیەتی.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هەرچەندە خورما دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ و ماددە خۆراکیەکان، بەڵام هێشتا کالۆری تاڕادەیەک بەرزە و پێویستە بە ڕێژەیەکی مامناوەند بخورێت.
5-	خورما تەندروستی ئێسک باشتر دەکات
خورما چەندین کانزای تێدایە لەوانە فسفۆر و کالیسیۆم و مەگنیسیۆم. هەموو ئەمانە لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە بۆ ئەوەی توانای ڕێگریکردنیان لە حاڵەتەکانی پەیوەست بە ئێسک وەکو پووکانەوەی ئێسک.
بۆیە خواردنی خورماش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی تەندروستی ئێسک. بەسوودە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی شەکری خوێن، بەهۆی کەمی بوونی ڕێژەی گلایسیمیک، خورما یارمەتیدەرە بۆ ڕێکخستنی شەکری خوێن بەهۆی ڕیشاڵ و دژە ئۆکسێنەرەوە. بۆیە خواردنیان یارمەتیدەرە بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشی شەکرە. بەڵام دەبێت ڕەچاوی بڕی بەکارهێنانی بکرێت.

6-	خورما تەندروستی چاو دەدات بەهێزتر دەکات
خورما دەوڵەمەندە بە ڤیتامین و کانزاکانی (ڤیتامین A و ڤیتامین K، کانزاکان، ئاسن، کالیسیۆم، مەگنیسیۆم، ڕیبۆفلاڤین، تیامین، زینک و فۆلات). ئەم تایبەتمەندیانە خورما دەکاتە خۆراکێکی نایاب بۆ پاراستنی بینینێکی باش.
7- خورما یارمەتی تەندروستی دەم و ددان دەدات
کاتێک باس لە خواردنی شیرینی دەکرێت زۆربەیان بۆ ددانەکان خراپن. مادەی سروشتی خورما یارمەتی بەهێزکردنی مینای ددان دەدات و هەروەها لە پلاکی ددان دەپارێزێت. خورما ئارەزووی خواردنی خواردنی شیرینی ناتەندروست کەمدەکاتەوە.
فۆڕمی توخمیی فلۆرین بە شێوەیەکی زۆر لە خورمادا دەبینرێت. فلۆراید سوودبەخشە بۆ پێکهاتەی ددان بەتایبەتی مینای ددان و وەک دژە بۆشایی کاردەکات.
ڤیتامین سی لە خورمادا یارمەتی بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییەکانی پووک دەدات و خوێنبەرە لاوازەکان بەهێز دەکات و ڕێگری لە کەمخوێنی دەکات، ئەمەش لە بەرامبەردا سوودی هەیە بۆ تەندروستی گشتی.
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە خورما بۆ چارەسەری شێرپەنجەش بەسوودە. ڤیتامین B لە خورمادا بەسوودە بۆ چارەسەرکردنی هەوکردن و هەروەها چاککردنەوەی برینەکانی سەر لێو و پووک و پەردەی چڵکدار.
8- خورما بۆ دابەزاندنی کێش بەسوودە
دابەزاندنی کێش تایبەتمەندییەکی تری خورمایە. توێژەران لە توێژینەوەکەدا ئاماژەیان بەوە کردووە، ڕێگەیەکی سەرەکی بۆ ڕێگریکردن لە قەڵەوی بریتییە لە ڕێگریکردن لە لیپازی پەنکریاس کە ئەنزیمێکە لەلایەن پەنکریاسەوە بەرهەمدەهێنرێت.
لەم توێژینەوەیەدا توێژەران چەندین دەرهێنراوی خورمایان تاقیکردەوە و بۆیان دەرکەوت کە ئەم ئەنزیمە سەرکوت دەکەن. هەروەها خورما دەتوانێت یارمەتی باشترکردنی کۆلیسترۆڵ و کەمکردنەوەی هەوکردن بدات، کە هەردووکیان کاریگەری ئەرێنییان لەسەر دابەزاندنی کێش هەیە.
9- خورما زۆر باشە بۆ تەندروستی دڵ
خورما ڕێژەیەکی کەمی سۆدیۆم و پۆتاسیۆمی زۆری تێدایە، ئەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی باش ئەگەر پەستانی خوێنت بەرز بێت. 4 خورما لە بنەڕەتدا بێ سۆدیۆم و نزیکەی 700 میلیگرام پۆتاسیۆمی تێدایە کە 25%ی بەهای ڕۆژانەی دابین دەکات.
پۆتاسیۆم یارمەتی کەمکردنەوەی پەستانی خوێن دەدات بە یارمەتی دەرکردنی سۆدیۆم لە جەستە و کەمکردنەوەی گرژی لە خوێنبەرەکاندا. کۆمەڵەی دڵی ئەمریکی پێشنیاری خواردنی زیاتری ئەو خۆراکانە دەکات کە دەوڵەمەندن بە پۆتاسیۆم وەک خورما بۆ تەندروستی دڵ.
10- خورما بۆ قەبزی بەسوودە
خورما لە زۆر ڕووەوە سوودی هەیە بۆ تەندروستی، لەوانەش شلکەرەوەیەکی سروشتییە و دەتوانێت قەبزی ڕزگار بکات. خورما وەک یەکێک لە کاریگەرترین چارەسەرە سروشتییەکان بۆ قەبزی دادەنرێت.
خورما ڕێژەیەکی بەرزی ڕیشاڵی نەتواوەی تێدایە، ئەمەش قەبارەی پیسایی زیاد دەکات و ئاسانکاری دەکات بۆ جوڵەی خۆراک لە ڕیخۆڵەکاندا. خورما ڕێژەی ئاو زیاد دەکات کە دەکێشرێتە ناو کۆئەندامی هەرسەوە.
ئەمەش وا دەکات پیسایی خێراتر بجوڵێت و ناهێڵێت ڕەق بێت. تەنانەت دەرکەوتووە کە خورما یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی قەرەباڵغی قۆڵۆن کە بە شێوەیەکی باو لەگەڵ قەبزی درێژخایەندایە.

 11- خورما سەرچاوەیەکی گرنگی بەهێزکردنی قژ و پێستە 
خورما سەرچاوەیەکی نایابی ڤیتامین C و D یە، کە بەرهەمهێنانی کۆلاجین زیاد دەکات و دەبێتە هۆی زیادبوونی لاستیکی. هەروەها خورما دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسێنەر بەتایبەت تانین کە ڕێگری دەکات لە تێکچوونی خانەکان و ئۆکساندن و یارمەتی کەمکردنەوەی هەوکردن دەدات.
خورما مادەی خۆراکی تێدایە کە هێزی شانەکانی ژێر پێست زیاد دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی نەرمبوونی پێست. دژە ئۆکسێنەرەکان لە خورمادا کاریگەرییەکانی ڕادیکاڵە ئازادەکان کۆنتڕۆڵ دەکەن و دەرکەوتنی چرچ و لۆچی و هێڵە وردەکان دوادەخەن.
خورما ترشی پانتۆتینیکی تێدایە کە پێست لە ناوەوە چاک دەکاتەوە و درەوشاوەیی پێدەبەخشێت. یەکێکی تر لە سوودەکانی خورما چارەسەرکردنی حەساسیەتی پێستە کە بەزۆری لە هەموو جەستەدا ڕوودەدات.
خواردنی خورما (ڕۆژانە دوو بۆ سێ جار) دەبێتە هۆی بەھێزکردنی قژت لە ماوەیەکی کورتدا. بەو پێیەی خورما دەوڵەمەندە بە ئاسن، سوڕی خوێن لە پێستی سەر باشتر دەکات، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ گەشەکردنی خێرای قژ.

12- خورما دەبێتە هۆی زیادکردنی ژمارە و کوالێتی سپێرمی پیاوان
خورما ئیسترادیۆل و فلاڤۆنۆیدەکانی تێدایە. ئەم دووانە کاریگەری ئەرێنییان هەیە کە کوالیتی و ژمارەی سپێرم زیاد دەکەن. یەکێک لە سوودە گرنگەکانی خواردنی خورما بۆ پیاوان باشترکردنی تەندروستی سێکسییە.
ئەم میوەیە، توانای سێکسی زیاد دەکات و ژیانی سێکسی چێژبەخشتر دەکات. خورما بۆ پیاوان زۆر بەسوودە و پێویستە بەشێک بێت لە ڕێجیمەکە. لە کۆندا مرۆڤەکان خورمایان بەکارهێناوە بۆ بەهێزکردنی هێزی سێکسی.
تایبەتمەندی خورما لە نەخۆشیەکانی ئافرەتان
بەپێی داتاکانی شێرپەنجەی جیهانی، نزیکەی 10 ملیۆن ژن لە جیهاندا تووشی شێرپەنجە دەبن. باوترین شێرپەنجە لە ئافرەتان بریتین لە شێرپەنجەی ملی ڕەحم و سییەکان و مەمک و پێست.
خورما دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسێنەر کە خانەکانت لە زیانەکانی ڕادیکاڵە ئازادەکان دەپارێزێت. ئەم ماددە کیمیاییە ناجێگیرانە کە بە ڕادیکاڵە ئازادەکان ناسراون، توانای زیانگەیاندن بە جەستەیان هەیە و تووشی شێرپەنجە دەبن.
سوودێکیتری خورما بەراورد لەگەڵ میوەکانی تر، خورما ڕێژەیەکی بەرزی دژە ئۆکسانی تێدایە. ترشی فینۆلیک و کارۆتینۆید و فلاڤۆنۆید دژە ئۆکسێنەرە سەرەتاییەکانن کە لە خورمادا هەن. هەر لە کۆنەوە ئامۆژگاری دایکانی دووگیان کراون کە خورما بخۆن بە هۆکاری جۆراوجۆر. خورما دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ و پۆتاسیۆم، هەردووکیان پێویستن بۆ دووگیانییەکی تەندروست.
تایبەتمەندی خورما بۆ منداڵبوون خورما ڤیتامین و کانزاکانی تێدایە کە یارمەتیدەرە بۆ ڕێگریکردن لە کەموکوڕی لەدایک بوون و کێشەکانی تر لە کاتی دووگیانیدا. جگە لەوەش، خورما دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان لە کاتی منداڵبووندا، ئەمەش وایکردووە ببێتە بەشێکی سەرەکی لە خۆراکی هەموو دایکێکی چاوەڕوانکراودا.
تایبەتمەندییەکی دیکەی خورما بۆ ئافرەتان لە کاتی شیرپێدانە، خورما سەرچاوەیەکی نایابی خۆراکە بۆ خانمانی دووگیان. سەرچاوەیەکی باشی کالیسیۆم، کە پێویستە بۆ گەشەی ئێسک. یەک خورما نزیکەی 150 میلیگرام کالیسیۆمی تێدایە کە 4 هێندەی ئەو بڕە زیاترە لە پەرداخێک شیردا.
13- سوودی بەکارهێنانی خورما لە لەشجوانیدا
خورما دەوڵەمەندە بە کاربۆهیدرات و شەکر و کانزا و ڤیتامینەکان. هەر لەبەر ئەم هۆکارە لە نێو وەرزشوانان و لەشجوانیدا بەهایەکی زۆری هەیە. کاریگەری خورما لە وەرزش و لەشجوانیدا بە جۆرێکە کە وەرزشوانان و لەشجوانی دەتوانن پشت بەم میوەیە ببەستن کە دەوڵەمەندە بە کانزاکان و هەمیشە هەوڵیان داوە بیخەنە ناو خۆراکی خۆیانەوە.
خواردنی چەند خورمایەک لە ڕۆژێکدا ئەو ئاسنە بۆ جەستە دابین دەکات کە لە کاتی وەرزشکردندا پێویستی پێیەتی و سوودی هەیە بۆ تەندروستی دڵ و ڕێگری دەکات لە دروستبوونی کێشەکانی دڵ لە کاتی وەرزشکردندا. بۆیە زۆر باشترە وەرزشوانان و لەشجوانی پێش ڕاهێنان 2 بۆ 4 خورما بخۆن.

سینەمای قەلەم

گەڕان بکە بۆ نوێترین فیلم و دراما جیهانیەکان لە سینەمای قەڵەم بە زمانی کوردی و بیانی

تەندروستی