خورما میوەیەکی بەردین، واتە تۆوێکی هەیە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی زۆر دوور.
ئێمەی مرۆڤ لە میزۆپۆتامیا، بەخێرایی لە سیحری سوودە تەندروستییەکانی خورما فێربووین، لەو کاتەوە ئەم میوە خۆراکییە لە ناوچەکەدا (عێراق، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باکووری ئەفریقا) جێی بایەخی ماوەتەوە.
ئەمڕۆ میسر گەورەترین بەرهەمهێنەری خورمایە و نزیکەی هەموو وڵاتێکی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پلەی دووەمدایە. تایبەتمەندی خورما بۆ تەندروستی و دوورکەوتنەوە لە هەموو جۆرەکانی شێرپەنجە و تەندروستی پێست و زیادکردنی وزە سەلمێنراوە.
لە جیهانیدا، هەموو شتێک لە ڕێگەی پەیوەندییەوە بەیەکەوە گرێدراوە، دەستڕاگەیشتن بە میوەیەکی وەک خورماش لەبەردەستی هەموو کەسێکدایە. میوەیەک کە وەک ژەمێکی تەواو کاردەکات.
سوودە تەندروستییەکانی خورما:
1-	خورما دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ
وەرگرتنی ڕیشاڵی پێویست بۆ جەستەیەکی تەندروست زۆر گرنگە. 100 گرام خورما 7 گرام ڕیشاڵی تێدایە. بۆیە یەکێکە لە باشترین ڕێگاکان بۆ زیادکردنی وەرگرتنی ڕیشاڵ لە خۆراکی ڕۆژانەدا.
ڕیشاڵەکان هەرسکردن خاو دەکەنەوە و دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی شەکر لە خوێندا زۆر بەرز نەبێتەوە دوای خواردن. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، خورماکان ڕێژەی گلایسیمیک (GI)ی کەمیان هەیە. ئیندێکسی گلایسیمیک ڕێژەی بەرزبوونەوەی شەکری خوێن دەپێوێت دوای خواردنی خۆراکێکی دیاریکراو.

2-	خورما دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسانی دژە نەخۆشی
خورما چەندین مادەی دژە ئۆکسانی تێدایە کە سوودێکی زۆری هەیە بۆ تەندروستی لەش و ڕێگری لە ڕوودانی نەخۆشی دەکات. دژە ئۆکسێنەرەکان خانەکان لە ڕادیکاڵە ئازادەکان دەپارێزن، کە بریتین لە مۆلیکولە ناجێگیرەکان کە مۆلیکولەکانی تر ناسەقامگیر دەکەن و لەوانەیە کاردانەوەی زیانبەخش لە جەستەدا دروست بکەن و ببنە هۆی نەخۆشی. خورما زۆرترین ڕێژەی دژە ئۆکسانی تێدایە.

3-	خورما تەندروستی مێشک دەپارێزێت
خواردنی خورما یارمەتی باشترکردنی کارکردنی مێشک دەدات. توێژینەوە تاقیگەییەکان دەریانخستووە، کە خورما سوودبەخشە بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی هەوکردن وەک ئینتەرلوکین (IL-6) لە مێشکدا.
ئاستی بەرزی IL-6 پەیوەندی بە مەترسی زیاتری تووشبوون بە نەخۆشییە دەمارییەکانی وەک ئەلزەهایمەرەوە هەیە. سەرەڕای ئەوەش، توێژینەوەکانی تر، لەنێویاندا توێژینەوە لەسەر ئاژەڵان، دەریانخستووە کە خورما سوودبەخشە لە کەمکردنەوەی چالاکیی پڕۆتینەکانی ئامیلۆید بێتا کە دەتوانن پلاکی مێشک دروست بکەن.
کاتێک پلاکی مێشک لە مێشکدا کۆدەبێتەوە، لەوانەیە پەیوەندی نێوان خانەکانی مێشک تێکبدات و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی مردنی خانەکانی مێشک و نەخۆشی ئەلزەهایمەر.
تایبەتمەندی پۆتانسێلی بەرزکردنەوەی مێشک لەڕێگەی خورما دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕۆکی دژە ئۆکسێنەر کە ناسراوە بە کەمکردنەوەی هەوکردن، لەنێویاندا فلاڤۆنۆیدەکان.
4-	خورما شیرینیەیەکی سروشتییە
خورما سەرچاوەی فرۆکتۆزە کە شەکرێکی سروشتییە و لە میوەدا هەیە. بەهۆی ئەمەوە خورما زۆر شیرینە، خورما بەدیلێکی زۆر باشە بۆ شەکری سپی بەهۆی ئەو ماددە خۆراکی و ڕیشاڵ و دژە ئۆکسێنەرانەی کە هەیەتی.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هەرچەندە خورما دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ و ماددە خۆراکیەکان، بەڵام هێشتا کالۆری تاڕادەیەک بەرزە و پێویستە بە ڕێژەیەکی مامناوەند بخورێت.
5-	خورما تەندروستی ئێسک باشتر دەکات
خورما چەندین کانزای تێدایە لەوانە فسفۆر و کالیسیۆم و مەگنیسیۆم. هەموو ئەمانە لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە بۆ ئەوەی توانای ڕێگریکردنیان لە حاڵەتەکانی پەیوەست بە ئێسک وەکو پووکانەوەی ئێسک.
بۆیە خواردنی خورماش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی تەندروستی ئێسک. بەسوودە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی شەکری خوێن، بەهۆی کەمی بوونی ڕێژەی گلایسیمیک، خورما یارمەتیدەرە بۆ ڕێکخستنی شەکری خوێن بەهۆی ڕیشاڵ و دژە ئۆکسێنەرەوە. بۆیە خواردنیان یارمەتیدەرە بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشی شەکرە. بەڵام دەبێت ڕەچاوی بڕی بەکارهێنانی بکرێت.

6-	خورما تەندروستی چاو دەدات بەهێزتر دەکات
خورما دەوڵەمەندە بە ڤیتامین و کانزاکانی (ڤیتامین A و ڤیتامین K، کانزاکان، ئاسن، کالیسیۆم، مەگنیسیۆم، ڕیبۆفلاڤین، تیامین، زینک و فۆلات). ئەم تایبەتمەندیانە خورما دەکاتە خۆراکێکی نایاب بۆ پاراستنی بینینێکی باش.
7- خورما یارمەتی تەندروستی دەم و ددان دەدات
کاتێک باس لە خواردنی شیرینی دەکرێت زۆربەیان بۆ ددانەکان خراپن. مادەی سروشتی خورما یارمەتی بەهێزکردنی مینای ددان دەدات و هەروەها لە پلاکی ددان دەپارێزێت. خورما ئارەزووی خواردنی خواردنی شیرینی ناتەندروست کەمدەکاتەوە.
فۆڕمی توخمیی فلۆرین بە شێوەیەکی زۆر لە خورمادا دەبینرێت. فلۆراید سوودبەخشە بۆ پێکهاتەی ددان بەتایبەتی مینای ددان و وەک دژە بۆشایی کاردەکات.
ڤیتامین سی لە خورمادا یارمەتی بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییەکانی پووک دەدات و خوێنبەرە لاوازەکان بەهێز دەکات و ڕێگری لە کەمخوێنی دەکات، ئەمەش لە بەرامبەردا سوودی هەیە بۆ تەندروستی گشتی.
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە خورما بۆ چارەسەری شێرپەنجەش بەسوودە. ڤیتامین B لە خورمادا بەسوودە بۆ چارەسەرکردنی هەوکردن و هەروەها چاککردنەوەی برینەکانی سەر لێو و پووک و پەردەی چڵکدار.
8- خورما بۆ دابەزاندنی کێش بەسوودە
دابەزاندنی کێش تایبەتمەندییەکی تری خورمایە. توێژەران لە توێژینەوەکەدا ئاماژەیان بەوە کردووە، ڕێگەیەکی سەرەکی بۆ ڕێگریکردن لە قەڵەوی بریتییە لە ڕێگریکردن لە لیپازی پەنکریاس کە ئەنزیمێکە لەلایەن پەنکریاسەوە بەرهەمدەهێنرێت.
لەم توێژینەوەیەدا توێژەران چەندین دەرهێنراوی خورمایان تاقیکردەوە و بۆیان دەرکەوت کە ئەم ئەنزیمە سەرکوت دەکەن. هەروەها خورما دەتوانێت یارمەتی باشترکردنی کۆلیسترۆڵ و کەمکردنەوەی هەوکردن بدات، کە هەردووکیان کاریگەری ئەرێنییان لەسەر دابەزاندنی کێش هەیە.
9- خورما زۆر باشە بۆ تەندروستی دڵ
خورما ڕێژەیەکی کەمی سۆدیۆم و پۆتاسیۆمی زۆری تێدایە، ئەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی باش ئەگەر پەستانی خوێنت بەرز بێت. 4 خورما لە بنەڕەتدا بێ سۆدیۆم و نزیکەی 700 میلیگرام پۆتاسیۆمی تێدایە کە 25%ی بەهای ڕۆژانەی دابین دەکات.
پۆتاسیۆم یارمەتی کەمکردنەوەی پەستانی خوێن دەدات بە یارمەتی دەرکردنی سۆدیۆم لە جەستە و کەمکردنەوەی گرژی لە خوێنبەرەکاندا. کۆمەڵەی دڵی ئەمریکی پێشنیاری خواردنی زیاتری ئەو خۆراکانە دەکات کە دەوڵەمەندن بە پۆتاسیۆم وەک خورما بۆ تەندروستی دڵ.
10- خورما بۆ قەبزی بەسوودە
خورما لە زۆر ڕووەوە سوودی هەیە بۆ تەندروستی، لەوانەش شلکەرەوەیەکی سروشتییە و دەتوانێت قەبزی ڕزگار بکات. خورما وەک یەکێک لە کاریگەرترین چارەسەرە سروشتییەکان بۆ قەبزی دادەنرێت.
خورما ڕێژەیەکی بەرزی ڕیشاڵی نەتواوەی تێدایە، ئەمەش قەبارەی پیسایی زیاد دەکات و ئاسانکاری دەکات بۆ جوڵەی خۆراک لە ڕیخۆڵەکاندا. خورما ڕێژەی ئاو زیاد دەکات کە دەکێشرێتە ناو کۆئەندامی هەرسەوە.
ئەمەش وا دەکات پیسایی خێراتر بجوڵێت و ناهێڵێت ڕەق بێت. تەنانەت دەرکەوتووە کە خورما یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی قەرەباڵغی قۆڵۆن کە بە شێوەیەکی باو لەگەڵ قەبزی درێژخایەندایە.

 11- خورما سەرچاوەیەکی گرنگی بەهێزکردنی قژ و پێستە 
خورما سەرچاوەیەکی نایابی ڤیتامین C و D یە، کە بەرهەمهێنانی کۆلاجین زیاد دەکات و دەبێتە هۆی زیادبوونی لاستیکی. هەروەها خورما دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسێنەر بەتایبەت تانین کە ڕێگری دەکات لە تێکچوونی خانەکان و ئۆکساندن و یارمەتی کەمکردنەوەی هەوکردن دەدات.
خورما مادەی خۆراکی تێدایە کە هێزی شانەکانی ژێر پێست زیاد دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی نەرمبوونی پێست. دژە ئۆکسێنەرەکان لە خورمادا کاریگەرییەکانی ڕادیکاڵە ئازادەکان کۆنتڕۆڵ دەکەن و دەرکەوتنی چرچ و لۆچی و هێڵە وردەکان دوادەخەن.
خورما ترشی پانتۆتینیکی تێدایە کە پێست لە ناوەوە چاک دەکاتەوە و درەوشاوەیی پێدەبەخشێت. یەکێکی تر لە سوودەکانی خورما چارەسەرکردنی حەساسیەتی پێستە کە بەزۆری لە هەموو جەستەدا ڕوودەدات.
خواردنی خورما (ڕۆژانە دوو بۆ سێ جار) دەبێتە هۆی بەھێزکردنی قژت لە ماوەیەکی کورتدا. بەو پێیەی خورما دەوڵەمەندە بە ئاسن، سوڕی خوێن لە پێستی سەر باشتر دەکات، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ گەشەکردنی خێرای قژ.

12- خورما دەبێتە هۆی زیادکردنی ژمارە و کوالێتی سپێرمی پیاوان
خورما ئیسترادیۆل و فلاڤۆنۆیدەکانی تێدایە. ئەم دووانە کاریگەری ئەرێنییان هەیە کە کوالیتی و ژمارەی سپێرم زیاد دەکەن. یەکێک لە سوودە گرنگەکانی خواردنی خورما بۆ پیاوان باشترکردنی تەندروستی سێکسییە.
ئەم میوەیە، توانای سێکسی زیاد دەکات و ژیانی سێکسی چێژبەخشتر دەکات. خورما بۆ پیاوان زۆر بەسوودە و پێویستە بەشێک بێت لە ڕێجیمەکە. لە کۆندا مرۆڤەکان خورمایان بەکارهێناوە بۆ بەهێزکردنی هێزی سێکسی.
تایبەتمەندی خورما لە نەخۆشیەکانی ئافرەتان
بەپێی داتاکانی شێرپەنجەی جیهانی، نزیکەی 10 ملیۆن ژن لە جیهاندا تووشی شێرپەنجە دەبن. باوترین شێرپەنجە لە ئافرەتان بریتین لە شێرپەنجەی ملی ڕەحم و سییەکان و مەمک و پێست.
خورما دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسێنەر کە خانەکانت لە زیانەکانی ڕادیکاڵە ئازادەکان دەپارێزێت. ئەم ماددە کیمیاییە ناجێگیرانە کە بە ڕادیکاڵە ئازادەکان ناسراون، توانای زیانگەیاندن بە جەستەیان هەیە و تووشی شێرپەنجە دەبن.
سوودێکیتری خورما بەراورد لەگەڵ میوەکانی تر، خورما ڕێژەیەکی بەرزی دژە ئۆکسانی تێدایە. ترشی فینۆلیک و کارۆتینۆید و فلاڤۆنۆید دژە ئۆکسێنەرە سەرەتاییەکانن کە لە خورمادا هەن. هەر لە کۆنەوە ئامۆژگاری دایکانی دووگیان کراون کە خورما بخۆن بە هۆکاری جۆراوجۆر. خورما دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ و پۆتاسیۆم، هەردووکیان پێویستن بۆ دووگیانییەکی تەندروست.
تایبەتمەندی خورما بۆ منداڵبوون خورما ڤیتامین و کانزاکانی تێدایە کە یارمەتیدەرە بۆ ڕێگریکردن لە کەموکوڕی لەدایک بوون و کێشەکانی تر لە کاتی دووگیانیدا. جگە لەوەش، خورما دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان لە کاتی منداڵبووندا، ئەمەش وایکردووە ببێتە بەشێکی سەرەکی لە خۆراکی هەموو دایکێکی چاوەڕوانکراودا.
تایبەتمەندییەکی دیکەی خورما بۆ ئافرەتان لە کاتی شیرپێدانە، خورما سەرچاوەیەکی نایابی خۆراکە بۆ خانمانی دووگیان. سەرچاوەیەکی باشی کالیسیۆم، کە پێویستە بۆ گەشەی ئێسک. یەک خورما نزیکەی 150 میلیگرام کالیسیۆمی تێدایە کە 4 هێندەی ئەو بڕە زیاترە لە پەرداخێک شیردا.
13- سوودی بەکارهێنانی خورما لە لەشجوانیدا
خورما دەوڵەمەندە بە کاربۆهیدرات و شەکر و کانزا و ڤیتامینەکان. هەر لەبەر ئەم هۆکارە لە نێو وەرزشوانان و لەشجوانیدا بەهایەکی زۆری هەیە. کاریگەری خورما لە وەرزش و لەشجوانیدا بە جۆرێکە کە وەرزشوانان و لەشجوانی دەتوانن پشت بەم میوەیە ببەستن کە دەوڵەمەندە بە کانزاکان و هەمیشە هەوڵیان داوە بیخەنە ناو خۆراکی خۆیانەوە.
خواردنی چەند خورمایەک لە ڕۆژێکدا ئەو ئاسنە بۆ جەستە دابین دەکات کە لە کاتی وەرزشکردندا پێویستی پێیەتی و سوودی هەیە بۆ تەندروستی دڵ و ڕێگری دەکات لە دروستبوونی کێشەکانی دڵ لە کاتی وەرزشکردندا. بۆیە زۆر باشترە وەرزشوانان و لەشجوانی پێش ڕاهێنان 2 بۆ 4 خورما بخۆن.

بۆچی بەربانگ کردنەوە بە خورما بەسوودە؟

سەرپەرشتیارى تیمى چارەسەرى مانگرتووان لە نەخۆشخانەى شار نوێترین زانیاری لەبارەی وەرگرینی چارەسەر بۆ مانگرتووان دەخاتەڕوو.

سێشەممە، 11-2-2025، دکتۆر گۆران محێدین، سەرپەرشتیارى تیمى چارەسەرى مانگرتووان لە نەخۆشخانەى شار، لە کۆنگرەیەکى ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند: "تیمێک لە بەشى هەناوى، پزیشکى خۆراک، پەرستار و کارمەندانى دیکە بۆ چارەسەر و چاودێریى مانگرتووان پێکهێنراوە و چارەسەرى سەرەتایى دەستى پێ کردووە".

ئاشکراشیکرد: "دواى گەڕانەوەى ئەنجامى ئەو پشکنینە پزیشکییانەى کە بۆ مانگرتووان ئەنجام دراوە، هەریەکەیان بەپێى حاڵەتەکەى چارەسەرى بۆ دەکرێت".

لە ڕۆژى سێشەممە 28-1-2025ەوە خۆپیشاندانى مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازی بۆ داواکردنى مافە داراییەکانیان بەڕێوەچوو، هەمان ڕۆژ 13 مامۆستا و فەرمانبەر مانگرتنیان لە خواردن ڕاگەیاند و لەبەردەم نووسینگەى نەتەوەیەکگرتووەکان لە شارى سلێمانى خێمەیان هەڵدا.

نوێترین زانیاری لەبارەی وەرگرتنی چارەسەر بۆ مانگرتووان

بەڕێوەبەری تەندروستی هەولێر ڕایگەیاند، ڕێژەی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە بە دوو ساڵی ڕابردوو کەمیکردووە.

دووشەممە، 10-2-2025، د.دلۆڤان محەممەد، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەولێر لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، دەتوانرێت چیرۆکی ئەوانەی لە نەخۆشی شێرپەنجە ڕزگارییان بووە و نەخۆشییەکەیان تێپەڕاندووە، بکرێتە سەرچاوەیەکی باشی دەروونی بۆ نەخۆشانی دیکە.

ئەوەشی خستەڕوو، سەدا 28ـی ئەوانەی وەک توشبووی نەخۆشییەکە تۆمار دەکرێن، دانیشتووانی دەرەوەی هەرێمی کوردستانن.

باسی لەوەشکرد، ڕێژەی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە بە دوو ساڵی ڕابردوو، ڕووی لە کەمبوونەوە کردووە.

دەشڵێت، ئەوانەی نەخۆشییەکەیان تێپەڕاندووە، ئێستا ئاسایی ژیان دەکەن، ئەوەش کاریگەریی لەسەر دەروونی نەخۆشانی دیکە دروستدەکات، چونکە بەشێک لە چارەسەرییەکانی ئەو نەخۆشییە، لایەنی دەروونییە کە پێویستە هەمیشە مۆراڵی نەخۆشەکە و خزم و کەسانیشی بەرز بکرێتەوە بۆ ئەوەی چارەسەری باشتریان بۆ بکرێت.

بەڕێوبەری گشتی تەندروستی هەولێر ڕوونیشیکردەوە، سەدا 28 ئەو نەخۆشانەی لە هەولێر تۆمار دەکرێن، نەخۆشانی دەرەوەی هەرێمی کوردستانن، لە پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە دێن.

جەختی لەوەشکردەوە، ئامارەکانی ساڵی 2024 بۆ تووشبووانی شێرپەنجە ئەگەر بەراورد بکرێت بە ئاماری ساڵی، ساڵی 2023 ژمارەی تووشبووان 5456 بوون، ساڵی 2024ـیش، 4983 توشبوو بووە بە شێرپەنجە.

لە هەولێر ڕێژەی توشبوون بە شێرپەنجە کەمیکردووە

تەندروستی سلێمانی ڕایگەیاند، لە ساڵی ڕابردوودا سێ حاڵەتی لەدایکبوونی چواری لەسەرجەم نەخۆشخانەكان تۆماركراون.

تەندروستی سلێمانى لە بڵاوکراوەیەکدا ڕایگەیاند، لەماوەی ساڵی ڕابردوودا 30 هەزار و 65 منداڵ لەنەخۆشخانە حكومیەكان و ئەهلیەكانی سنووری پارێزگای سلێمانی لەدایكبوون، لەو ژمارەیەك 15 هەزار و 706 منداڵیان كوڕ بوون و 14 هەزار و 359 منداڵیان كچ بوون.

ئاشکراشیکرد، ساڵی ڕابردوو 15 هەزار و 847 منداڵ لەنەخۆشخانە حكومیەكانی سنووری پارێزگای سلێمانی لەدایكبوون.

جەختی لەوەشکردەوە، هەروەها 14 هەزار و 218 منداڵ لەنەخۆشخانە ئەهلیەكان لەدایكبوون.

باسی لەوەشکرد، ساڵی ڕابردوو 375 حاڵەتی لەدایكبوونی دووانە و 13 حاڵەتی لەدایكبوونی سیانە.

وتیشی، سێ حاڵەتی لەدایكبوونی چواری لەسەرجەم نەخۆشخانەكان تۆماركراون.

لە ساڵی ڕابردوو سێ حاڵەتی لەدایکبوونی چواری تۆمارکراون

ژنێکی ئەمریکیی، پاش ئەوەی یەکێک لە گورچیلەکانی دەبەخشێتە دایکی، گورچیلەیەکی بەرازی بۆ دەچێندرێت و پزیشکەکەی دەڵێت: "لەئێستادا باری تەندروستیی جێگیرە".
تۆوانا لوونی، ئەو ژنە ئەمریکییە تەمەن 53 ساڵەیە، کە ماوەی دوو مانگە بە گورچیلەی بەرازەوە دەژی و وەک پزیشکەکەشی باسی دەکات، باری تەندروستیی جێگیرە.
ڕۆبێرت مۆنتیگۆری، پزیشکی گشتیی نەشتەرگەریی هەناوی، دەربارەی دۆخی تەندروستیی لوونی دەڵێت: "ماوەی دوو مانگە تۆوانا نەشتەرگەریی چاندنی گورچیلەی بۆ ئەنجامدراوە و خۆشبەختانە سەرکەوتوو بووە. تۆوانا بووەتە هیوای چەندین نەخۆشیتر کە پێوێستیان بە چاندنی گورچیلە هەیە".
لوونی، 11 ساڵ پێش ئێستا گورچیلەیەکی بەخشی بە دایکی، دوابەدوای ئەوە توشی گرفتی تەندروستیی وەک (هەناسە تەنگی و بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن) بووە. پاش دووگیانبوونیشی؛ نیشانەکانی تەندروستیی بەرەو خراپتر رۆیشتووە، تا ئەو کاتەی ئەو تاکە گورچیلەیەشی کە مابووی، بەرەو لاوازی دەڕۆیشت.
سەرئەنجام، پێش دوو مانگ نەشتەرگەرییەکی کەموێنەی بۆ دەکرێت بە چاندنی گورچیلەیەکی بەراز بۆی. وەک پزیشکەکەی دەڵێت، لە ئەمریکا خەڵکی زۆر ناویان نوسیوە بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگەریی گورچیلە و هیچ خۆبەخشێک نەبووە تا گورچیلەی خۆی بە لوونی ببەخشێت، هەربۆیە گورچیلەی بەرازیان بۆ چاندووە.
ڕۆبێرت مۆنتیگۆری، پزیشکەکەی لوونی دەڵێت، دوای چەندین تاقیکردنەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر بۆماوەیی ئاژەڵ و بەکارهێنانی ئەندامەکانیان بۆ مرۆڤ، بڕیارداوە کە گورچیلەیەکی بەراز بۆ لوونی بچێنێت.

<img src="https://dims.apnews.com/dims4/default/02d28ab/2147483647/strip/true/crop/1920x1080+0+0/resize/1440x810!/format/webp/quality/90/?url=https%3A%2F%2Fassets.apnews.com%2F7a%2F2a%2F05215a0b32c667e7b83d44c2787f%2F2fcaa18cb7084fce9abc69a77c7647d8" alt="undefined" style="height: auto;width: auto"/>

ژنێک بە گورچیلەی بەرازەوە دەژی

پشکنینی گشتیی ساڵانە یارمەتیدەرێکی باشە بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکان لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا، کە ئەمەش چارەسەرکردنیان ئاسانتر دەکات، هەروەها ئەم پشکنینانە دەتوانن فاکتەرە مەترسیدارەکانی نەخۆشییەکانی وەک دڵ، شەکرە و شێرپەنجە دیاریبکەن لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا.
پشکنینی گشتیی ساڵانە کە پسپۆڕانی بواری تەندروستی پێشنیاری دەکەن بریتین لە:
پشکنینی خوێن: بۆ دیاریکردنی ئاستی شەکرە، چەوری خوێن، هۆڕمۆنەکان و ڤیتامینەکان.
پشکنینی دڵ: وەک هێڵکاریی دڵ و ئیکۆی دڵ.
پشکنینی شێرپەنجە: وەک مامۆگرافی بۆ ژنان و پشکنینی پڕۆستات بۆ پیاوان.
پشکنینی ددان: بۆ دڵنیابوون لە تەندروستیی ددان و چارەسەری کێشەکانی پوک و دەم.
پشکنینەکانی دیکە: پشکنینی سۆنار، پشکنینی تایبەت بە پێوانەی سییەکان، هتد....
ئامارەکان لە سەرانسەری جیهان سەبارەت بە پشکنینی پێشوەختە نیشانمان دەدەن، کە ئەم پشکنینانە ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکان و کەمکردنەوەی تێچووی چارەسەر و مردنی پێشوەختە بە ڕێژەی %60.

بۆچی دەبێت ساڵانە پشکنینی گشتی ئەنجامبدەین؟

ئازاری سینگ یەکێکە لە باوترین جۆرەکانی ئازار لە جیهاندا، پسپۆڕانی بواری تەندروستی هۆشداری دەدەن بە هاوڵاتییان لە کاتی هەبوونی ئازار لە ناوچەی سینگدا، دەستبەجێ سەردانی نەخۆشخانەکان بکەن.
پسپۆڕان ئاماژە بەوە دەدەن، هەندێک جۆر لە ئازاری سینگ پەیوەندییان بە ماسولکەی دڵ و دەمارەکانی نییە، ئەو ئازارانەش بریتین لە:
ئازاری ماسولکە و ئێسکەکان
ئەم جۆرە ئازارە بە شێوەیەکی گشتی لە ناوچەی سینگدا هەستی پێدەکرێت، کاتێک کەسەکە شتێکی قورس هەڵدەگرێت یاخود جوڵەیەکی لەناکاو دەکات.
ئازاری سییەکان
ئەم جۆرە ئازارەیان بەهۆی توشبوونی سییەکان بە نەخۆشی، یاخود گیران، یانیش هەوکردن لە سییەکاندا ڕوودەدات.
گەڕانەوەی ترشەڵۆکی گەدە
ئەم جۆرە ئازارەیان زیاتر لە کاتەکانی پاش نانخواردن هەستی پێدەکرێت، یاخود لە کاتی گەدەی بەتاڵ.
ئازاری فتقی گەدە
ئەم ئازارەیان بەهۆی سەرکەوتنی بەشێکی گەدە بۆ ناو قەفەزەی سینگ دروستدەبێت.
ترس و دڵەڕاوکێ
ئەم ئازارەیان پەیوەندیی بە لایەنی دەروونیی کەسەکەوە هەیە، جەستە دەچێتە بارودۆخی ئاگاداری و ئەم ئازارە دروستدەکات.
هەوکردنی درێژخایەنی قەفەسەی سینگ
ئەم ئازارە ڕوودەدات کاتێک قەفەسەی سینگ و پەراسووەکان توشی هەوکردنی درێژخایەن دەبنەوە و بەشێوەیەکی گشتی خۆی چاکدەبێتەوە، بەڵام پێویستی بە کاتی زۆر هەیە.
ئازاری دەماری ناوچەی سینگ 
ئەم ئازارەیان کاتێک ڕوودەدات، کە زەبرێکی توند یاخود هەوکردن لە ماسولکەکانی سینگدا ڕوودەدات.
پچڕانی بەستەری سینگ
یەکێکە لە هۆکارەکانی دروستبوونی ئازار لە ناوچەی سینگدا.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، پسپۆڕان دەڵێن پێویست دەکات لە کاتی هەستکردن بە بچوکترین ئازار لە سینگدا، هاوڵاتییان بەپەلە سەردانی نزیکترین بنکەی تەندروستی بکەن.
نیشانەکانی نەخۆشیی دڵ
ماندوبوون و شەکەتیی زۆر لەکاتی ڕێکردن لە ماوەیەکی کەمدا.
ئازاری سینگ، کە بڵاودەبێتەوە بۆ پشت، شان، مل، قۆڵ و شەویلگە.
ئارەقەکردنەوەی سارد.
تەنگەنەفەسی.
گێژبوون.
ئازاری سینگ.
هەستکردن بە قورساییەکی زۆر لەسەر ناوچەی سینگ.
دڵەکزێ.
لە کۆتاییدا گرنگە لەکاتی هەستکردن بە بچوکترین ئازار لە ناوچەی سینگدا، بە خێرایی و دەستبەجێ سەردانی نزیکترین بنکەی تەندروستی بکرێت.

چ جۆرە ئازارێکی سینگ پەیوەندیی بە دڵەوە نییە؟

بەپێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانییەکانی وڵاتی چین، ڤایرۆسێکی نوێی شێوە گۆڕاو نەخۆشخانەکانی ئەو وڵاتەی پڕکردووە و مەترسیی بڵاوبوونەوەی جیهانیی لەسەرە.
ماوەی چەند هەفتەیەکە، ڤایرۆسێکی نوێی شێوەگۆڕاو لە وڵاتی چین بڵاوبووەتەوە و پسپۆڕانی بواری تەندروستی هۆشداریی توند دەدەن دەربارەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە تەواوی جیهاندا.
میدیاکانی چین باس لەوە دەکەن، لە نەخۆشخانەکاندا شوێن نەماوە بۆ وەرگرتنی نەخۆشی نوێ و خەریکە توشی کارەساتێکی گەورەتر لە ڤایرۆسی کۆرۆنا دەبنەوە. لەئێستادا داوا دەکرێت تەواوی وڵات باری نائاسایی ڕابگەیەنێت.
چەند زانیارییەک لەسەر ئەو ڤایرۆسە:
- ڤایرۆسەکە ناوی HMPVـە، ڤایرۆسێکی شێوە گۆڕاوە و بە هەوادا بڵاودەبێتەوە.
- بۆ یەکەم جار لە ساڵی 2001 دۆزراوەتەوە
- تا ئێستا ڤاکسینی بۆ دروستنەکراوە
- بە هەوادا دەگوازرێتەوە
- کار لە کۆئەندامی هەناسە دەکات
- ڤایرۆسەکە لە کۆرۆنا خێراتر بڵاودەبێتەوە

نیشانەکانی توشبوون بەم ڤایرۆسە چین؟
- کۆکە
- تا
- هەڵامەت
- شەکەتی
- ئازاری سینگ

کێن ئەو کەسانەی ئەگەری توشبوونیان زیاترە؟
- منداڵانی خوار 14 ساڵ
- ئەو کەسانەی تەمەنیان سەروو 50 ساڵە
- ئەو کەسانەی بەرگریی جەستەیان لاوازە
- ئەو کەسانەی نەخۆشیی دریژخایەنیان هەیە
- ئەو کەسانەی نەخۆشیی کۆئەندامی هەناسەیان هەیە وەک نەخۆشییەکانی (رەبۆ و گیرانی درێژخایەنی سییەکان)
چۆنیەتیی خۆپاراستن لە ڤایرۆسی HMPV
- بەستنی ماسک و لەدەستکردنی پەنجەوانە
- شوشتنی دەست بە لایەنی کەمەوە بۆ ماوەی یەک خولەک بە ئاوی شلەتێن و سابوون
- تێکەڵنەبوون بە جێگەی قەرەباڵغ و داخراو 
- خواردنەوەی شلەمەنیی زۆر، بەتایبەت ئاو 
- دەستنەدان لە لوت و دەم 
پسپۆڕانی بواری تەندروستی دەڵێن، ئەم ڤایرۆسە بۆ ماوەی سێ بۆ شەش رۆژ توشی نەخۆش دەبێت و تائێستاش نازاندرێت زیانە لاوەکییەکانی ڤایرۆسەکە چین.
ئەمە یەکەم جار نییە لە وڵاتی چینەوە نەخۆشی بڵاوببێتەوە، لە پێشوودا و لە کۆتاییەکانی ساڵی 2019ـدا، ڤایرۆسی کۆڤید 19 (کۆرۆنا) لە شاری ووهان بڵاوبووەوە و هەرزوو سەرانسەری جیهانی تەنی و زیاتر لە حەوت ملێۆن کەس بەهۆیەوە لە تەواوی جیهاندا گیانیان لەدەستدا.

ڤایرۆسێکی نوێ لە چین سەریهەڵداوە و مەترسیی بڵاوبوونەوەی بە جیهاندا هەیە

بە پێی ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، شێرپەنجەی کۆڵۆن دوهەمین باوترین شێرپەنجەی بەربڵاوە لە سەرانسەری جیهاندا، پسپۆڕانی بواری تەندروستی، هۆشداری تووند دەدەنە هاوڵاتیان سەبارەت بە نیشانەکانی شێرپەنجەی کۆلۆن و داوا لە هاوڵاتیان دەکەن، نیشانەکان پشتگوێ نەخەن.
پسپۆڕان ئاماژە بەوە دەدەن، نیشانەکانی شێرپەنجەی کۆڵۆن بریتین لە:
گۆڕان لە شیوازی پیساییی کردندا وەک سکچوون، قەبزی، گیرخواردنی پیسایی لە کۆڵۆندا. 
بینینی خوێن لە کاتی پیساییدا و گۆڕانی ڕەنگی پیسایی بۆ ڕەشی قەترانی. 
ئازار و هەڵئاوسانی کۆلۆن بە شێوەیەکی بەردەوام.
کەمبوونەوەی کێشی زۆری جەستە بە خێرایی و لە ناکاوێکدا بەبێ ئەوەی خۆت هەوڵی کێش کەم کردنەوەت دابێت. 
هەستکردن بە شەکەتی و ماندوبوون بە شێوەیەکی بەردەوام، سەرەڕای وەرگرتنی پشووی تەواوەتی. 
کەم خوێنی و کەمی ئاسن کە دەکرێت یەکێک بێت لە نیشانەکان.
ئەو کەسانەی ئەگەری توشبوونیان بە شێرپەنجەی کۆڵۆن زیاترە لە کەسانی ئاسای کێن؟
ئەو کەسانی تەمانیان سەروو پەنجا ساڵە. 
ئەو کەسانەی لە خێزانەکانیاندا مێژووی شێرپەنجەی کۆلۆن هەیە و یەکێک لە ئەندامانی خێزانەکەیان پێشتر توشبوی ئەم جۆرە شێرپەنجەیە بوون. 
ئەو کەسانەی پێشووتر توشبووی شێرپەنجی کۆڵۆن بوون و چاک بوونەتەوە. 
ئەو کەسانەی خواردنی لە قتووکراو و خێرا دەخۆن بە شێوەیەکی بەردەوام. 
ئەو کەسانەی گرنگی بە خواردنی سەوزەمەنیەکان نادەن. 
ئەو کەسەنەی زیاتر لە دە ساڵ بە بەردەوامی جگەرە دەکێشن و خواردنەوە کحولیەکان دەخۆنەوە. 
زۆرجار شێرپەنجەی کۆڵۆن لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا هیچ نیشانەیەکی نییە، هەربۆیە پشکنینی بەردەوام گرنگە بۆ ئەوەی زوو ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە بگیرێت و دەست بە چارەسەرکردن بکرێت بە زووترین کات.
پسپۆڕان ئاماژە بە چەند ڕێگایەک دەکەن بۆ خۆپاراستن لە شێرپەنجەی کۆڵۆن لەوانە:
خواردنی خۆراکە تەندروستەکان وەک سەوزەمەنیەکان، ناوکەکان، ئەو خۆراکانەی دەوڵەمەندن بە فایبەر ڤایتەمینەکان.
دورکەوتنەوە لە جگەرە کێشان و خواردنەوە کحولییەکان. 
وەرزشکردن بە شێوەیەکی بەردەوام. 
دوەرکەوتنەوە لە ژینگە پیسکەرەکان وەک دوکەڵی کارگەکان. 
پشکنینی پزیشکی بەردەوام.
بە پێی ڕاپۆرتی ساڵانەی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ڕێژەی تۆمارکردنی حاڵەتی نوێی شێرپەنجەی کۆڵۆن ساڵانە بە نزیکەیی دەگاتە دوو ملیۆن توشبووی نوێ بۆ هەر ساڵێک.

نیشانەکانی شێرپەنجەی کۆڵۆن

بەڕێوەبەری سەنتەری فریاکەوتنی خێرای سلێمانی ڕایگەیاند، شەوی ڕابردوو لەکاتی بەڕێوەچوونی ئاهەنگەکانی سەری ساڵ 13 حاڵەتی برینداربوون تۆمارکران.

سامان نادر، بەڕێوەبەری سەنتەری فریاکەوتنی خێرای سلێمانی لە لێدوانێکدا ڕایگەیاند، شەوی ڕابردوو لەکاتی بەڕێوەچوونی ئاهەنگەکانی سەری ساڵ لە سلێمانی 13حاڵەتی برینداربوون تۆمارکران.

 ئاماژەی بەوەشکرد، لەناو حاڵەتەکاندا ڕووداوی هاتوچۆ، شەڕە چەقۆ، بورانەوە و تەنگەنەفەسی هەبووە، هەروەها حاڵەتیش هەبووە کە تەقەمەنی بەر چاوی کەوتووە و برینداربووە.

 ئەوەشی خستەڕوو، لە شەوی ڕابردوودا 100کەس لە شوێنە جیاجیاکان چارەسەری پزیشکییان بۆ ئەنجامدراوە، کە ئازاری سەرئێشە، ددان ئێشە و چەند گرفتێکی دیکەیان هەبووە.

لە شەوی سەری ساڵدا 13 کەس برینداربوون

ئاژانسی هەواڵی فەرمیی رووسیا بڵاویکردەوە، زانایانی ئەو وڵاتە ڤاکسینێکیان بەرهەمهێناوە کە توانای پێشگرتن بە گەشەکردنی گرێ شێرپەنجەییەکان هەیە. دەشڵێت: "لە ساڵی 2025 ڤاکسینەکە بەبێ بەرامبەر بۆ هاوڵاتییان بەردەست دەبێت".
ئاژانسی هەواڵی فەرمیی رووسیا لە نوێترین راپۆرتیدا باس لەوە دەکات، زانایانی ئەو وڵاتە ڤاکسینێکیان بە ناوی(mRNA) بەرهەمهێناوە کە توانای ئەوەی هەیە پێش بگرێت بە گەشەکردنی گرێ شێرپەنجەییەکان.
میدیاکانی رووسیا ئاماژە بەوە دەکەن، دەتوانرێت ڤاکسینەکە بە تایبەت دروست بکرێت بۆ گرێ شێرپەنجەییە جیاوازەکان و گۆڕانکاریی بۆماوەیی تێدا ئەنجامبدرێت، هەموو ئەم پرۆسەیەش لە ماوەی کەمتر لە کاتژمێرێکدا بە بەکارهێنانی زیرەکیی دەستکرد (AI) ئەنجام دەدرێت.
لەو بارەیەوە، ئەلیکساندەر گینسبێرگ، بەڕێوەبەری سەنتەری توێژینەوەی گامالیای ڕووسی بۆ پەتاناسی و مایکرۆبایۆلۆجی دەڵێت: "ئێمە لە کۆتاییدا سەردەکەوین بەسەر ئەوەی کە ئێستا پێی دەڵێین شێرپەنجە و لە ماوەی 10 ساڵدا، مرۆڤایەتی بەسەر هەموو جۆرە نەخۆشییەکدا زاڵ دەبێت".
ئاژانسی هەواڵی فەرمیی رووسیا لەبارەی وادەی بەردەستبوونی ڤاکسینەکە ئاماژە بەوە دەدات، لە ساڵی 2025، ڤاکسینەکە بەردەست دەبێت بۆ هاوڵاتییانی رووسیا بەبێ بەرامبەر.
جێی باسە، لە راپۆرتەکەی ئاژانسی هەواڵی فەرمیی رووسیا ئاماژە بەوە نەکراوە کە ئەم ڤاکسینە پێش بە چی جۆرە شێرپەنجەیەک دەگرێت، تەنیا ئاماژە بەوە کراوە، ئەم ڤاکسینە، دەدرێت بەو کەسانەی کە توشبووی شێرپەنجەن.
ئەلێکساندەر گینسبێرگ دەڵێت: "لە ناوەڕاستی ساڵی 2025 ئەم ڤاکسینە دەدرێت بەو خۆبەخشانەی کە ناوی خۆیان تۆمار کردووە".
ڤاکسینی mRNA، لەسەر بنەمای شیکردنەوەی بۆماوەیی گرێ شێرپەنجەییەکان کاردەکات. بەپێی راپۆرتەکەی ئاژانسی هەواڵی فەرمیی رووسیا، ڤاکسینەکە لەسەر بنەمای زانیارییەکانی سیستمی بەرگریی لەش ڕادەهێندرێت بۆ ناسینەوەی خانە شێرپەنجەییەکان و بەئامانجگرتنیان.

رووسیا: چارەسەری شێرپەنجەمان دۆزییەوە و بەبێ بەرامبەر بەسەر هاوڵاتییاندا دابەشی دەکەین

لە ئێستادا لە تەواوی جیهان، دەرمانە ئازارشکێنەکان زۆرترین بەکارهێنەریان هەیە، زۆرینەی دەرمانە ئازارشکێنەکان بە شێوەیەکی ئاسان بە دەست دەکەون، بەڵام پسپۆڕانی بواری تەندروستی، هۆشیاریی توند دەدەنە هاوڵاتییان سەبارەت بە زیانەکانی بەکارهێنانی ئەو جۆرە دەرمانانە بە شێوەیەکی بەردەوام و دوور لە چاودێریی پزیشکی پسپۆڕ.
بەشێک لە زیانەکانی بەکارهێنانی دەرمانە ئازارشکێنەکان:
- قەبزی
- گێژبوون
- خاوبوونەوەی هەناسەدان
- تووشبوون بە خوێنبەربوون
- تێکچوونی کۆئەندامی هەرس
- دروستبوونی برینی گەدە
- تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و دەمار 
- زیانگەیاندن بە جگەر
- لەکارکەوتنی گورچیلەکان
- بەرزبوونەوەی فشاری خوێن
- دڵ تێکەڵهاتن
- ئالودەبوون
پسپۆڕانی بواری تەندروستی ئامۆژگاریی هاوڵاتییان دەکەن کە دووربکەونەوە لە بەکارهێنانی دەرمانە ئازار شکێنەکان، پسپۆڕان داوادەکەن، لە کاتی هەستکردن بە ئازار لە بەشێکی جەستەدا، هاوڵاتییان دەستبەجی سەردانی پزیشکی پسپۆڕ بکەن.
داواش دەکەن، ئەو دەرمانەنە بەکاربهێندرێت کە پزیشکی پسپۆڕ پێیان دەدات و دووربکەونەوە لە بەکارهێنانی دەرمانە ئازارشکێنەکان بە شێوەیەکی سەربەخۆ.

سینەمای قەلەم

گەڕان بکە بۆ نوێترین فیلم و دراما جیهانیەکان لە سینەمای قەڵەم بە زمانی کوردی و بیانی

تەندروستی